10 ÇELİŞKİLERİMİZ, İKİLEMLERİMİZ

10

ÇELİŞKİLERİMİZ,

İKİLEMLERİMİZ

Çelişki, İkilem

Günlük yaşamda çelişki, ikilem, dilemma, paradoks

kavramlarını genelde yanlış kullanıyoruz, birbirinin yerine

kullanıyoruz. Örneğin bazen "Hangisini seçeceğim

konusunda çelişkiye düştüm", bazen de, "İkilem içinde

olduğunun farkında değil" diyoruz. Sanırım böyle

dediğimiz zaman, çelişki ve ikilem kavramlarını birbirine

karıştırmış oluyoruz. Konumuz çelişkilerimiz ve

ikilemlerimiz. Dilemma ve paradoks kavramları için

felsefe sözlüklerine bakılabilir. ("Ben adalıyım; bütün

adalılar yalan söyler" demek bir dilemma sayılabilir. "Bir

okun hareket noktasıyla hedefi arasında sonsuz nokta

vardır; sonsuz noktayı kat etmek ise sonsuz zaman alır; bu

yüzden bir ok hedefine hiçbir zaman ulaşamaz" demek ise

galiba bir paradoksal düşüncedir.) Şimdi çelişki ve ikilem

kavramları arasındaki farka bakalım. Galiba doğrusu şu:

Doğada ya da insan zihninde zıtlıkların birlikte bulunması

bir çelişki sayılabilir. (Bir tezin antitezini içermesi bir

çelişki sayılabilir.) İnsan, sahibi olduğu çelişkili

düşüncelerin genelde farkında değildir, ikilem ise iki

farklı davranıştan hangisine yönelmek gerektiği

konusunda sıkıntı, kararsızlık çekmek demektir. Sahip

olduğumuz çelişkili düşüncelerin, davranışların genelde

farkına varmayız, ikilemde ise farkında olduğumuz bir

kararsızlık söz konusudur.

Bir dostunuzu hem seviyor hem de kızıyorsanız ve bu iki

zıt duyguya/düşünceye birlikte sahip olduğunuzun

farkında değilseniz, bu durumu bir "çelişki" olarak

adlandırmaktan yanayım. Benzer şekilde, belirli bir olay

karşısında üzgün olduğunuz halde sevinmiş gibi

davranıyorsanız ve bu tezadı fark etmiyorsanız, yine

çelişki içinde olduğunuzu düşünebiliriz. Ama eğer bir

arkadaşınızı sevip sevmediğinize bir türlü karar

veremiyorsanız veya iki meslekten hangisini seçeceğinize

karar veremiyorsanız, bir "ikilem" içinde olduğunuz

kanısındayım.

Çoğunlukla alttaki çelişkiler, görünürdeki bir takım

ikilemleri yaratır. Bu durumda, çelişkilerimizi fark

etmekten, ikilemlerimizi ise çözmekten söz edebiliriz.

Çelişkiler ve ikilemler, farkında olduğumuz ve

olmadığımız sıkıntılar yaratır. Çelişkilerimizi fark

ettiğimiz, ikilemlerimizden rahatsız olmadığımız zaman,

stresle baş etmemiz ve gelişmemiz kolaylaşır. Bazen bir

işi hem yapmak istersiniz hem yapmamak istersiniz; hem

çalışmak istersiniz hem çalışmak istemezsiniz. Bu

ikileminizi "can sıkıcı bir saçmalık" olarak adlandırırsanız

sıkıntınız artar. Ama bu ikileminizin yaşamın doğal bir

parçası olduğunu düşünürseniz, onunla uzlaşma/çözme

şansınız artar.

Tamamen çelişkisiz, ikilemsiz olmak pek mümkün değil.

Fazlaca çelişkiye, ikileme sahip olmak ise sorun

yaratabilir, ruh sağlığını bozabilir. Bunlara belirli

miktarda sahip olmak, ancak yerine göre fark etmek,

yerine göre baş etmeyi öğrenmek galiba en sağlıklısı.

İkilemler yaşamın ayrılmaz bir parçası, ikilemlerden

arınmış bir dünya mümkün görünmüyor. İkilemler,

çelişkiler kimi zaman canımızı sıksa da, toplumların,

bireylerin gelişmesi için bazen itici güç oldukları da bir

gerçek.

İkilemler yaşamın ayrılmaz bir parçası.

İkilemlerden arınmış bir dünya

mümkün görünmüyor.

Sadece canlılar, insanlar için değil, belki nesneler dünyası

için de geçerli ikilemler. Aynı anda hem maksimum

karmaşaya hem de minimum enerjili bir duruma ulaşmak

isteyen sistemler, bir uzlaşma noktasına ulaştıklarında

(fiziksel, kimyasal, biyolojik açıdan denge sağlandığında)

gezegenler, yaşamlar ortaya çıkıyor belki.

İkilemler evrenin her köşesinde olabilir (olmayabilir de);

ancak canlılar, özellikle insanlar, ikilemlere girmekten

ötürü acı çekiyorlar. İnsanın görevi, ikilemlerini fark

etmek, bunları yaşamın doğal bir parçası kabul etmek,

çözebileceklerini çözmek, çözemediklerine ise uyum

sağlamak olmalıdır.

Buzun İçinde Ateş Var mı?

Eski Yunan'dan bu yana hemen her şeyin kendi zıd- dını

içinde barındırdığı görüşü var. Bu görüşten hareketle

acaba şöyle düşünebilir miyiz? Buzun içinde ateş vardır.

Nasıl mı? Elinize alacağınız bir buz kalıbı oksijen ve

hidrojen atomlarından oluşmaktadır. Atom çekirdeklerinin

etrafında dönen elektronlar ise yüksek enerjili cisimcikler,

bir anlamda küçük ateşlerdir. Buz, bize göre buzdur.

Ancak, eğer elektronların bilinci olsaydı, her-halde buz

olduklarını düşünmezlerdi.

Bu düşünceden harekede, dalındaki bir yaprağın aslında

alev alev yandığını, ama bizim onu yeşil gördüğümüzü

ileri sürebiliriz. Galiba doğada zıtlıklar iç içe. Eğer

böyleyse, insan zihninde birtakım zıtlıklar bulunması

doğal. O halde zihnimizi veya dış dünyayı çelişkilerden ve

bunların uzantısı olan ikilemlerden arındırmak yerine,

onları fark etmek, onlarla birlikte yaşamayı öğrenmek

daha doğru olsa gerek. Çelişkiler, ikilemler yaşamın,

yaşamlarımızın önemli bir parçası.

Doğada çelişkiler vardır,

insanın çelişkileri/ikilemleri olması da doğaldır.

Bu yüzden, çelişkisiz, ikilemsiz olmak değil,

onları fark etmek, onlarla uzlaşmak

bir fazilet sayılmalıdır.

İkilemlerde Sıkılmak Bir Tür Çelişki

mi?

İkilemlere düşmekten yakındığımız zaman, farkında

olmadan bir çelişki içine girmiş oluyoruz. Şöyle ki:

İkilemler içinde olmak bizi kısıtlar, "Onu mu seçeyim,

bunu mu seçeyim?" diye sıkıntıya gireriz. Ama aynı

zamanda ikilemlere sahip olmak özgürlük sayılır; çünkü

ikilem var demek, seçenekler var demektir, seçebileceğiz

demektir. Belki de bu yüzden, ikilemler karşısında

bunalırken, bir yandan söylenip bir yandan da sevinmek

gerekir. Sizin için seçilebilecek tek bir mesleğin,

evlenilebilecek tek bir kişinin bulunmasını ister miydiniz?

İkileme girme zahmetinden, seçim yapma sıkıntısından

kurtulurdunuz. Ama sanırım yine de önünüzde seçenekler

olmasını, gerektiğinde ikileme girmeyi tercih ederdiniz.

Çelişkilerimize Birkaç Örnek

Soru 1: Diyelim ki arabanızda veya bir otobüstesiniz.

Trafik tıkandı, bekliyorsunuz, işe geç kaldınız. Kızar

mısınız? Sanırım pek çoğunuz "evet" dersiniz.

Soru 2: Anneler günü, babalar günü, sevgililer günü

türünden günleri anlamsız, gereksiz buluyor musunuz?

Sanırım pek çok kişi bu soruya da "evet" diyecektir.

Yukarıdaki sorulara "evet" dediğiniz zaman, farkında

olmadan bir çelişki sergilemiş, adeta bindiğiniz dalı

kesmiş olursunuz. Bakınız niçin:

Trafik tıkandığı zaman, tıkayanlara kızıyorsanız, trafiği

tıkayan öğelerden birisi de sizsiniz. Bu yüzden kendinize

de kızmaksınız, ama muhtemelen farkında değilsiniz.

Trafikte "Yahu, her arabada bir ya da iki kişi var; niçin

dört komşu birleşip aynı araçla gitmiyor?" diyen

arkadaşlarım olur bazen. Bunu söylediği sırada arabasında

biz de iki kişiyizdir. Bu çelişkinin farkında değildir.

Trafik niçin tıkanır? Metro yoktur, demiryolu azdır,

karayolları yetersizdir, apartmanların park yeri yoktur...

Bir de şu: Ülkemizde trafikteki araç sayısı hızla

artmaktadır. Araç sayısının artması, bir açıdan, insanların

en azından bir bölümünün parası olduğu anlamına gelir.

Bu arabaları alacak kadar parası olanlar, her halde

paralarının tümünü bir arabaya yatırmazlar. Başka

alanlarda da harcarlar ve /veya israf ederler. Böylece

ekonomi canlanır. Bu canlılık pek çoğumuzun cebine para

olarak girer, ancak farkında değilizdir.

Bankacısınız diyelim; araba alsınlar diye insanlara düşük

faizli kredi verirsiniz. Onlar da bakarlar kredi iyi, arabaları

alırlar. Ondan sonra sizin trafik tıkanıyor diye

sinirlenmeniz bir çelişki mi, değil mi?

Bir zamanlar Bursa'da trafik çok kötüydü. Otomobil

üreticisi bir firmada çalışan bir arkadaşımla birlikte

trafikteydik, çok sinirlendi. Ben de ona "Niye

sinirleniyorsun, bu arabaları siz yapıyorsunuz. Kapatın

firmayı iki yıl, trafik rahatlar" dedim. "Allah saklasın"

diye karşılık verdi. "O zaman sıkılma; trafik tıkandığında

'Çok şükür, önüm arkam, sağım solum müşteri' demelisin"

dedim. Rahatladı mı bilmiyorum ama, sanırım bir

çelişkisini görmek ona ilginç geldi.

Anneler günü, sevgililer günü gibi günlerin temel amacı

ekonomiyi canlandırmak olmalı. Ekonomideki canlanma,

araba satışları gibi hepimizin cebine katkı sağlıyor.

(Ekonomideki canlanmanın getirilen olduğu gibi

götürülen de var belki; büyük bir ihtimalle ekonomideki

canlanma çelişkisini de içinde taşıyor. Ekonomideki buzun

içinde de ateş olabilir. Yaşam göründüğünden daha

karmaşık.) En azından yüzeydeki bu katkıyı fark

etmiyoruz. Çiçekçi, yıl içindeki en büyük ciroyu anneler

gününde yapıyor, parasını götürüp bankaya yatırıyor.

Ondan sonra da hem çiçekçi hem bankacı anneler gününü

gereksiz buluyorlar. (Çiçekçi o gün çiçek satıyor, ancak

bir ihtimal o günü anlamsız bulduğu için annesine çiçek

götürmüyor.) Alttaki durumu bir yana bırakırsak, çiçekçi,

bankacı ve belki de hepimiz, bir çelişki içinde miyiz, değil

miyiz?

Moda

Moda konusunda, insana özgü, insanca bir çelişki

sergileriz. Hem modaya uygun giyinmek isteriz hem de

giydiğimiz başka kimsenin üzerinde olmasın isteriz. Bu

bir ikilemdir. (Gerçi moda tasarımcısı, hem modaya uygun

hem tek olan kıyafetler tasarlayabilir; ama toplumun

çoğunluğu böyle "hem benzeyen hem benzemeyen"

giysiler talep ettiğinde, herkesin bu isteğini karşılamak,

herhalde çok güç olacaktır.)

Kişisel Değerimiz

Kendimizi çok önemser ama beğenmeyiz. Örnek: Düğün--

dernek olur, fotoğrafçı fotoğrafımızı çeker; az sonra basar,

getirir. Elimize fotoğrafımızı alınca genel tavrımız şudur:

Yalnızca ortada gözüken kendimize bakarız ama onu da

beğenmeyiz. "Ay, ne kötü çıkmışım", "Uf, ne biçim

bakmışım" deriz.

Kendimizi çok önemser

ama beğenmeyiz.

Galiba bu tavrımız, kendimizi yeterince

kabullenmemekten kaynaklanıyor. Kendimizi

kabullendiğimizde, kendimizle barışık olduğumuzda,

fotoğraflarımıza daha rahat bakabileceğiz.

Kendimizi kabullenme sıkıntısından doğan önem verme

ama aynı anda beğenmeme tavrımız, kendimize ve

yaşama objektif bakmamızı zorlaştırıyor. Çevremizdeki

insanlarla, yakınlarımızla sorunlar yaşamaya başlıyoruz.

İnsanlar, özellikle gençler, ana babalarını çok önemserler

-önemsemiyor izlenimini verseler de, içten içe çok

önemserler- ama onları kolay kolay beğenmezler, sürekli

eleştirirler. Ana babalarda bulunabilecek en küçük kusur,

gençleri öfkelendirir.

Gurur Duyma/Duymama ve

Babalar

Yaygın ikilemlerimizden biri de babaların davranışlarında

gözleniyor. Babalar kızlarıyla, oğullarıyla gurur

duyuyorlar (herhalde duyuyorlar) ama bunu yeterince açık

ifade etmiyorlar.

Ülkemde nice baba, bir oğlu dünyaya geldiğinde günlerce

gururla dolaşır. Oğlanın daha hiçbir kişisel özelliği belli

değildir, tek belirgin özelliği cinsiyetidir. Ol sun, baba bu

durumdan müthiş gurur duyar, çevresindekilere ne

ısmarlayacağını şaşırır.

Oğlan on beşine gelir, birçok özelliği belirmiştir,

eksilerinin yanı sıra pek çok artısı vardır. Bu durumdan da

babasının gurur duymasını bekleriz; ya duymaz ya da

duyar ama içinde tutar.

Nice baba var, çevredeki gençleri beğenir de bir kendi

oğlunu beğenmez, bir tek kendi oğluyla gurur duymaz.

"Bu oğlan adam olamayacak; bu oğlan benim istediğim

gibi değil, benim istediğim gibi olsun, canımı alsın" der.

("Senin istediğin nedir, yaz bakayım" desem, yazamaz.

Çünkü bu babanın kafasındaki belirsiz bir rol tanımıdır.)

Ben tek çocuktum. Babam beni çok sever, sevgisini de

açıkça ifade ederdi. Ancak, çok beceriksiz bulurdu; bunu

da sık sık söylerdi.

Babam için hayattaki en önemli şey "hayat adamı"

olmaktı. Kendi bakış açısına göre kendisi tam bir hayat

adamıydı. (Gerçekten de öyleydi; çok zor şartlardan

sıyrılıp kendini yetiştirmiş, her durumda pratik çözümler

bulabilen, her ortama uyum sağlayabilen, hayatla barışık

bir insandı.) Benim de bir hayat adamı olmamı isterdi,

ama onun gözünde ben hiç mi hiç hayat adamı değildim.

Ortaokul, lise yıllarımda, çevremizde bulunan yaşıtım

bütün gençler babama göre hayat adamıydı; bir tek ben

değildim. Babam anneme benim için, "Bu çocuğun tabanı

ağır, bir işi iki saatte yapıyor; hayat adamı değil" derdi.

Bugün inanılmaz bir yaşam temposu içindeyim. Babam

beni şimdi görse, herhalde iftihar ederdi.

Burada anlattıklarımı birkaç yıl önce bir toplantıda

anlattım. Bir arkadaşımın on yaşında oğlu varmış, o da

babam gibi oğlunun ağır kanlılığından, yavaşlığından

yakınıyormuş. Babamla ilgili anlattıklarımı dinledikten

sonra bana şunları söyledi: "Baban senin yavaşlığından

şikayet ediyormuş, ama bak sen şimdi iyi bir şeyler

olmuşsun. Demek benim oğlan da ilerde bir şeyler

olabilecek. Acaba ben boşuna mı telaşlanıyorum?"

Galiba olay şu: Anneler, babalar çocuklarını çok

seviyorlar, onlara çok önem veriyorlar ve onların

gelecekleri konusunda kaygı duyuyorlar.

Ana Babalar ve Çocuklar Arasında

Bir Benzerlik

Psikologlar, özellikle gelişim psikologları, ergenlik

dönemiyle ilgili olarak şunu sıklıkla vurgularlar: Ergenlik

döneminin özelliklerinden birisi, gencin bazı ikilemler

içinde olmasıdır. Bunlardan birisi, gencin ana babasına

hem çok önem vermesi, onlarla özdeşim kurması, ama

aynı zamanda onları eleştirmesi, onlarla çatışmasıdır.

(Ergen, kendine özgü bir kimlik oluşturabilmek için bu

ikilemi yaşamak zorundadır.)

Bugüne kadar ben de, ana babaya çok önem verip onlarla

özdeşim kurmanın, ama aynı zamanda onları eleştirmenin,

ergenlik dönemine özgü bir özellik olduğunu

düşünüyordum. Fakat bir süredir şunu fark etmeye

başladım: Ana babalar da benzeri bir ikilem sergiliyorlar;

çocuklarını hem çok seviyorlar, onlara önem veriyorlar

hem de onları çok eleştiriyorlar, beğenmiyorlar. Ergenler

ile ana babalar arasındaki bu benzerliğin üzerinde

düşünmeye ve araştırma yapmaya değer olduğu

kanısındayım. Söz konusu ikilem, belki de yalnızca

ergenlere özgü değil, herkes için geçerli.

Bir anı:

Hem Gurur Hem öfke

Seminerlerimden birisini izleyen bir babaya ait bir anıyı

aktarmak istiyorum. Kendisinden izin aldım.

Bu beyin oğlu on altı yaşındayken bir gün annesine çıkışmış,

sesini yükseltmiş. Bunun üzerine baba oğlunu yandaki odaya

çekip sağ elinin işaret parmağıyla onun omzunu ittire ittire,

"Bana bak, bir daha annenle öyle konuşma" demiş. Delikanlı,

"Baba tamam, haklı olabilirsin, ama bir daha öyle el hareketi

yapma" diye karşılık vermiş. Bey şöyle dedi: "Hocam,

anlattığınız gibi, o an hem öfke duydum hem de gurur. Bir

yandan öfkelendim, ama bir yandan da, o ana kadar fark

etmediğim müthiş bir şeyi fark ettim; benim küçük oğlum,

meğer kaşla göz arasında büyümüş, aslan olmuş, güçlenmiş.

On yaşındayken onu parmağımla itekleseydim böyle bir şeyi

asla söyleyemezdi. Şimdi onurlu, babayiğit bir delikanlı

olmuş. Hem kızdım hem gurur duydum. Kızsam mı diye

düşündüm; sonra vazgeçtim, sesimi çıkarmadım. İyi ki bir şey

dememişim."

Gençlerin ana babalarına, ana babaların çocuklarına

yönelik ikilemli/çelişkili duyguları olabilir. Çocuklarımıza

kızabiliriz. Saldırmadan, küsmeden, uygun lisanla ifade

edelim. Fakat madem aynı anda onlarla gurur

duyabiliyoruz, o halde gurur duyduğumuzu da ifade

edelim. Böyle yaparsak, doğru davranmanın ötesinde,

dürüst de davranmış oluruz. Dürüstlük türlerinden birisi,

içimizdeki mevcudu, sansürlemeden dışarıya sunmaktır.

Dürüst olma yollarından birisi,

içimizdeki duyguları sansürlemeden

dışarıya ifade etmektir.

İkilemlerimiz olabilir; ikilemleri ifade etmek de bir

dürüstlüktür.

İkilemlerimiz olabilir; bu doğaldır. Ancak bunları fark

etmeyi ve gerektiğinde ifade etmeyi de doğal kabul etmek

gerekir.

Ötekini İkileme Sokmak

Kendi içimizde ikilemlerin bizi sıkıntıya soktuğu

yetmiyormuş gibi, bir de tutar birbirimizi ikilemlere iteriz.

Örneğin "Eğer dostumsa iki eli kanda olsa gelmeli" deriz.

Varsın, gerisini o düşünsün. (Ellerini mi yıkasın, polise

dert mi anlatsın, yoksa kalkıp sizin düğününüze mi gelsin;

artık ona kalmıştır.)

En kötüsü de bazen eşler birbirlerine "Ya ben, ya işin" ya

da "Ya annen ya ben" derler. İki seçenekten birisini

seçmek zorunda kalmak zordur, bazen ruh sağlığımızı bile

bozabilir. Oysa yaratıcı düşündüğümüzde yeni yollar

bulabiliriz, "hem bu hem o" diyebiliriz. İki seçenekten

birisini seçmeye zorlamak, zorlanmak, yaratıcılık değildir.

Üçüncü seçeneği oluşturmak ise yaratıcılıktır. Üçüncü

seçenek uzlaşma getirebilir.

İki seçenekten birisini seçmeye zorlamak,

zorlanmak, yaratıcılık değildir. Üçüncü seçeneği

oluşturmak ise yaratıcılıktır.

İnsan, bazen çok gaddar olabiliyor. Ötekini ikileme

sokmak kimi zaman işkenceye dönüşebiliyor. Gerçek

yaşamda ve onun uzantısı olan sanatta bunun örneklerine

rastlamak mümkün. Sophie'nin Seçimi adlı filmde olduğu

gibi. (Bu filmde Nazi subayı, bir anneye geriye dönüşü

olmayan bir kapının önünde, iki çocuğundan birisini

yanına almasını söyler. Kadın seçmediği çocuğunu

sonsuza kadar göremeyecek ve onun akıbetinden haberdar

olamayacaktır.) Tanrı, insanı insandan korusun!

Biz yetişkinler, birbirimize eziyet ettiğimiz yetmezmiş

gibi, bir de -belki de mazoşist yanımızı tatmin içinçocukları

ikileme itmeye çalışırız. (Buna bayılanlarımız

vardır.)

Kimimiz, bir çocukla ayaküstü sohbet etmek

istediğimizde, aklımıza daha yaratıcı bir soru gelmediği

için "Söyle bakiim, anneni mi daha çok seviyorsun, yoksa

babanı mı?" diye sorarız. (Bu soru inanılmaz bir

sohbetçilik örneğidir.) Şimdi çocukcağız ne cevap versin?

Annemi mi desin, babamı mı? Tut ki cevap verdi. Bu

cevap ne işimize yarayacak? En fazla çocuğu sıkıntıya

sokmaya yarayacak.

İkilemlerimiz ve İki Mantık

Özetleyerek ifade edecek olursak, olayları "1 veya 0" diye

değerlendiren bir düşünce şeklimiz vardır. Buna, günlük

yaşamda "Aristo mantığı" diyoruz*. Bu ifade, "ya hep ya

hiç" anlamı taşır. Bu düşünme şekline göre, bir şey ya

doğrudur ya yanlış, ya siyahtır ya beyaz. Griler yoktur.

Kuantum fiziği ortaya çıktığında, "1-0" mantığının

atomaltı parçacıklarda geçerli olmadığını gösterdi.

Örneğin, fotonun ya dalga ya parçacık olması gerekirdi

eski bakış tarzına göre. Üçüncünün imkânsızlığı

ilkesinden ötürü, aynı anda hem dalga hem parçacık

olamazdı. Oysa kuantum fiziği, onun hem dalga hem

parçacık olduğunu gösterdi.

Fizikteki bu gelişme, insanı ve günlük olayları

değerlendirmede de yepyeni bir bakış tarzı kazandırdı

bize. Bugün, günlük yaşamda, bazen Aristo, bazen

kuantum mantığı kullanabileceğimizi düşünüyoruz.

Özellikle insan ilişkilerinde sürekli Aristo mantığı

kullanmak çatışmaları ve stresi artıran bir yaklaşım

oluyor*.

* Aristo'ya haksızlık etmeyelim. Aristo mantığı bundan ibaret değil. Üstelik

Aristo mantığını günlük dile bu şekilde taşımak, Aristo'nun hatası değil;

bizim tercihimiz. Ya hep ya hiç tavrını "Aristo mantığı" diye basitleştirmek,

yine bir "ya hep ya hiççilik" olsa gerek. Konu, Dökmen'in "Varolmak,

Gelişmek, Uzlaşmak" adlı kitabında da ele alınmıştır.

Aristo mantığı kullanmak, düşünceleri doğrular-yanlışlar,

insanları iyiler--kötüler diye katı sınıflara sokma anlamı

taşıyor. Televizyonlardaki açık oturumlarda katılımcılar

belki de böyle yaptıkları için sabahlara kadar

uzlaşamıyorlar. (Çatışan tarafların bitirdiği açık oturum

hiç görmedim; oturumu yöneten, "süremiz bitti" diyerek

programı sonlan diriyor.) Oysa "1-0" diye düşünmek

yerine, grileri de dikkate alsak, bu mantığı öğrenmeye

başlasak, 1 ile 0 arasında çok sayıda değer

bulunabileceğini düşünsek, uzlaşma ihtimali artacaktır.

Size bir soru soracağım, sadece Aristo mantığıyla "Evet"

veya "Hayır" deme hakkınız var. Açıklama yapmanız

yasak. Soru:

"Dünyada inek kutsal mıdır, değil midir?"

Bu soruya açıklama yapmaksızın, sadece "evet" veya

"hayır" diye cevap vermeniz işe yaramaz. Oysa aynı

soruya kuantum mantığı ile "1 ve 1" diye cevap verebilir,

"Hem evet hem hayır" diyebilirsiniz. Bu dünyada inek

bazı ülkelerde kutsaldır, bazılarında değildir.

* Kuantum mantığını yararlı bulanların yanı sıra, sakıncalı bulan, egemen

güçlerin kitleleri yönlendirmede bu mantığı bir araç olarak kullanmasından

endişe edenler de var. Örneğin, "Sen de haklısın, sen de haklısın" diyerek

insanları "idare etmek" isteyenler bulunabilir diye kaygı duyanlar var.

Olabilir. Ancak bu sakınca, Aristo mantığı için de geçerli. Birisi de çıkıp 'Ya

benden yanaşın ya da karşımdasın; ikisinin arası yok" diyerek 1-0 mantığıyla

insanları kutuplaştırabilir. Burada, kullanılan mantığın niteliğinden çok,

kullanıcının niyeti önemli olsa gerek.

"1 veya 0" yaklaşımının, bazen dilemmalar, içinden

çıkılmaz ikilemler yaratabileceğini gösteren bir fıkra:

Sanık Bunalınca

Bazı filmlerde görürsünüz, tanıklar, zanlılar avukatların,

savcıların sorularına yalnızca "evet" veya "hayır" diye cevap

verebilirler, açıklama yapmaları yasaktır. Bu kuralın bazı

yararları bulunabilir. Ancak bir hukukçu, bu kuraldan

yararlanıp ustaca sorular sorarak tanığı zor duruma

düşürebilir, ağzından istediği cevapları alabilir.

Sürekli "evet--hayır" diye cevap vermek zorunda kalan bir tanık

-veya bir zanlı- çok bunalmış, hakime "Sayın hakim, izin

verirseniz sayın avukata bir soru soracağım; ama o da benim

gibi yalnızca evet veya hayır diyebilsin" demiş. Fıkra bu ya,

hakim de izin vermiş. Bunun üzerine tanık avukata dönüp

"Sayın avukat, hâlâ uyuşturucu kullanıyor musunuz?" diye

sormuş. Avukat "Hayır" deyince tanık keyifle hakime dönüp

"Başka sorum yok" demiş.

Bu fıkradaki avukatın işi zordur. Açıklama yapamadığı

sürece, evet de dese, hayır da dese, -en azından- bir

zamanlar uyuşturucu kullandığı düşünülecektir. Bu

yüzden avukatın evet--hayır dışında cevap verme hakkı

olmalıdır.

Günlük yaşamda bazen 1-0 şeklindeki Aristo mantığını,

bazen de 1-1 şeklindeki kuantum mantığını kullanmakta

yarar vardır. Aslında zaten bu mantığı dolaylı olarak

yaşamın her alanında kullanıyoruz. 'Ya istiklâl ya ölüm"

bir Aristo mantığıdır. Elektrikteki seri devreler bir Aristo

mantığıdır; tek bir düğme açıldığında akım kesilir. Bir

siperler savaşı olarak tarihe geçen Birinci Dünya

Savaşındaki müdafaa hattı fikri bir Aristo mantığıdır.

Bunların yanı sıra paralel devreler kuantum mantığına

daha yakındır; paralel devreler ya hep ya hiç değildir.

Galiba "Hattı müdafaa yoktur, sath-ı müdafaa vardır" fikri

de kuantum mantığına uygundur.