2 KÜÇÜK ŞEYLERİN ÖNEMİ

2

KÜÇÜK ŞEYLERİN

ÖNEMİ

Yaşamda Küçük Şeyler

Yukarıdaki öyküde küçük şeylerin önemi anlatılmak

isteniyor. Genelde büyük şeylere değer veririz. Ancak

büyük şeylere ulaşabilmek için küçük şeylere, küçük

adımlara ihtiyacımız vardır.

Devasa büyüklükteki çığları ortaya çıkaran şey,

başlangıçtaki ufacık kar parçacıklarıdır. Bütün büyük

ırmaklar, dağlardaki sızıntılarla, çanak büyüklüğündeki

gözelerle gözlerini dünyaya açarlar.

Akiro Krusava'nın çevirdiği Dersu Uzala adlı bir film

vardı. Sibirya'daki ormanlara uyum sağlamış bir adamı

anlatıyordu. Dersu Uzala, ormanda bir ayak izi

gördüğünde, bu izin sahibinin genç bir insan mı yoksa

yaşlı mı olduğunu anlayabiliyordu. Gençlerin ayak

izlerinin arkası, yaşlıların ise ön tarafı daha derin

oluyormuş. Çünkü gençler dik, yaşlılar ise öne doğru

hafifçe eğilerek yürürlermiş.

Benzeri şekilde iz süren Kızılderililer de, alışık

olmayanların asla fark edemeyecekleri küçük ipuçlarından

yararlanarak, örneğin genç sürgünlerin hangi tarafa

eğildiğine bakarak onun gittiği yönü bilirlermiş.

Yaşar Kemal'in İnce Memed'indeki Topal Ali doğadaki

küçük ipuçlarını okuma konusunda efsanevi bir güce

sahiptir.

Hayvanlarda belli bir türün üyeleri birbirinin tamamen

benzeri olmaz. Aralarında çok küçük farklılıklar bulunur.

Bu farklılıklar türlerin zaman içinde değişime uğramasına

ve günümüzdeki tür zenginliğine yol açmıştır. Bununla

ilişkili olarak genlerdeki diziliş farklılıkları da yaşamda

vazgeçilmez bir öneme sahiptir. Birbirlerinden çok farklı

gözüken iki hayvanın genlerinin dizilişi arasında genelde

çok az farklılık vardır. Yani genlerin sıralanışındaki küçük

farklılıklar çok farklı türlerin ortaya çıkmasına yol açar.

Benzer şekilde atomları oluşturan parçacıklarda ortaya

çıkan -bize göre- küçük farklılıklar, bambaşka

elementlerin, maddelerin oluşmasına yol açmıştır.

Fiziksel, biyolojik evrendeki küçük şeylerin büyük

etkileri, yaşamın her alanında, doğada, insanda,

Kızılderili'den Hintliye, Eskimo'dan Türk'e, topraktan

iklime, hemen her yerde, her toplumda karşımıza çıkar.

Hintliler alışık olmayan gözlerin göremeyeceği ufacık bir

bulut kümesine bakıp muson yağmurunun başlayacağını

bilirlermiş. Anadolu köylüsü de bir zamanlar belirli bir

yönden çıkan küçük bulutları görür görmez, "sağanak

geliyor" diye harmanı toplardı.

Hekimler en küçük belirtileri, dedektifler ulaşabildikleri

bütün ipuçlarını değerlendirirler.

Sonuçta, ister bir ormanda, ister bir muayenehanede

olalım, yaşamdaki küçük ipuçlarını fark ettiğimizde,

doğaya uyum sağlamamız, yarına kalmamız kolaylaşır.

Aslında bu durumun farkındayızdır. Küçük Şeylerin

önemi geleneksel kültürümüzde "bir mıh (bir tür çivi) bir

nal kurtarır, bir nal bir süvari kurtarır" özdeyişiyle ifade

edilir. Ancak pratikte küçük şeylere ne ölçüde önem

verdiğimiz ve özellikle küçük şeylerden mutlu olmayı ne

ölçüde becerdiğimiz tartışmaya açık bir konudur.

Küçük ipuçlarını fark ettiğimizde,

doğaya uyum sağlamamız, yarına Kalmamız Kolaylaşır.

İnsan İlişkilerinde Küçük Şeyler

Küçük şeyler, doğa--insan etkileşiminde olduğu kadar,

insanlar arasındaki iletişimlerde de önemlidir.

Konuşurken, tek bir kelimeye alınırız veya tek bir

kelimeye seviniriz. Birbirimizin yüz ifadelerinden, en

küçük mimiklerinden sürekli anlam çıkarmaya çalışırız.

Karşımızdakinin sözleri ile mimikleri arasındaki küçük

çelişkiler bizi çok ilgilendirir. Örneğin birisi bizi evine

davet ettiğinde, bu daveti yürekten mi, yoksa usulen mi

yaptığı konusunda ipucu yakalamak için onun yüz

ifadesini inceleriz. Genelde, davette bulunan gözlerini aça

aça ve hafif yalvarır bir ifadeyle "Allah aşkına gel bak,

gelmezsen ölümü gör" diyorsa, gitmemiz gerektiğine

gönül rahatlığıyla karar veririz.

Kadınların Empatik Becerileri Niçin

Gelişmiş?

İletişimde mimiklere dikkat etmek, bazı canlı türlerinde,

özellikle insanlarda ilginç özellikler ortaya çıkarıyor.

Örneğin, yapılan araştırmalar genelde kadınlarda empatik

becerinin erkeklere oranla daha yüksek olduğunu

gösteriyor.

Kadınların empatik becerilerinin erkeklerin empatik

becerisinden daha yüksek olması, "kadın duyarlılığı"

kavramıyla açıklanabilir. İyi de kadınlar niçin daha

duyarlı? Niçin erkeklere oranla daha iyi empati

kurabiliyorlar?

Kadınların erkeklere oranla daha iyi empati kurmalarının

çeşitli nedenleri bulunabilir. Bir görüşe göre bu

nedenlerden bir tanesi şu:

Bazı canlı gruplarında statüsü düşük olanlar saldırganlığa

uğramamak için yüksek statülülerin, örneğin liderin

davranışlarını sürekli gözlerler. Benzer şekilde insanlarda

da nice toplumda aile ortamlarında erkeğin statüsü

kadınınkinden üstün olmuştur. Kadın, erkeğin gözüne

bakmak, onun sinirli olup olmadığını anlayıp kendini ona

göre ayarlamak zorundadır. Aksi halde, sözel ya da

fiziksel saldırıya uğrayabilir.

Erkeğin şu andaki davranışlarına bakıp az sonraki

davranışlarını tahmin etmek zorunda olan kadın, giderek

onun yüz ifadelerine, vücut diline daha duyarlı olmuştur.

Bu durum da kadının empatik becerisinin gelişmesine yol

açmıştır.

Çevremizde vardı, maalesef hâlâ var: Erkek akşam eve

geldiğinde karısı kaygılı bir şekilde onun yüzüne bakar.

Kocasının sinirli olup olmadığını, diğer bir ifadeyle eşref

saatinin yerinde olup olmadığını anlamaya çalışır. Eğer

evin beyi sinirliyse hemen çocuklarını uyarır, "Babanız

sinirli, aman ortalarda dolaşmayın" dermiş.

Küçük şeylerin toplamı, doğada olsun, toplumda olsun

daima büyük yekûnlar doğuruyor galiba. Yüzyıllar

boyunca, onbinlerce kadın, gökyüzünde karabulut

gözleyen çiftçiler gibi, kocalarının yüzünde bir kararma,

bir öfke belirtisi gözleye gözleye, duyarlı hale gelmiş,

empatik becerilerini geliştirmiş olabilirler. Erkeklerin

büyük çoğunluğunda, "ya karım kızarsa" korkusu

bulunmadığı için böylesine bir duyarlılık gelişmemiş

olabilir.

Küçük Şeylere Dikkat Öğrenilebilir

Kadınların empatik becerilerinin gelişmişliğinde, bir

biyolojik temel, bir genetik yatkınlık da bulunabilir. Ama

kadın--erkek ilişkilerinden kaynaklanan öğrenme, anneleri

ve çevredeki diğer kadınları örnek alma da etkili olmuş

olabilir.

Empati, doğuştan sahip olunan bir özellik değildir.

Araştırmalar, kadın--erkek herkesin empatik becerisinin

eğitim yoluyla geliştirilebileceğini, empati kurmanın

öğrenilebilen bir şey olduğunu göstermektedir.

Dikkat konusuna ayrıntılı olarak girmeden, bu konudaki

klasik bir araştırma sonucuna değinmek istiyorum: Belli

mesleklerdeki kişiler, meslekleriyle ilgili şeylere giderek

daha fazla dikkat eder hale geliyorlarmış. Örneğin, terziler

insanların elbiselerine, berberler saçlarına, ruh sağlığı

uzmanları yüz ifadelerine daha fazla dikkat ediyorlarmış.

Bir tiyatro salonunu, küçük bir deliği bir saniye açıp

kapatarak bir tiyatrocuya gösterdiğinizde seyirci

yoğunluğunu, bir itfaiyeciye gösterdiğinizde ise salonda

kaç kapı olduğunu algılıyormuş.

Bunlar ve benzeri örnekler, küçük şeylere dikkat etmenin,

aslında öğrenilebilen bir şey olduğunu göstermektedir.

Belirli ortamlar, belirli yaşam koşulları bize bazı şeylere

özellikle dikkat etmeyi öğretir.

Bildiğim kadarıyla biz Türkçe'de kara iki ad veririz: Kar

ve kırç. (Kırç, diş diş olmuş eski kardır.) Eskimolarda ise

otuza yakın kar adı vardır. Kültürlerdeki bu farklılıklar,

yaşam şartlarından kaynaklanıyor olsa gerek.

Bence bu konudaki en çarpıcı örnek, her toplumun kendi

üyelerini birbirine benzemez, öteki toplumları ise benzer

algılamasıdır.

Çinliler Birbirine Benzer mi?

Küçük yaşlardan itibaren yakın çevrelerindeki insanların

"Çinliler birbirlerine benzer mi?" sorusuna, doğu ve Orta

Asya dışında oturan pek çok kişi "Evet" cevabını veriyor.

Ama Çinlilere sorduğunuz zaman onlar da "Biz

Çinliler birbirimize benzemeyiz, batılıların hepsi birbirine

benzer" derlermiş.

Bize göre zenciler, Çinliler birbirine benzer. Ama biz

benzemeyiz. Niye?

Galiba olayın açıklaması şu: içinde yaşadığımız toplumda,

küçük yaşlardan beri yakından tanıdığımız çok sayıda

insan vardır. Böyle olunca bunların yüzleri arasındaki

küçük farklılıkları yakalayabiliriz. Yeterli sayıda Çinliyle,

yeterince uzun süre birlikte kalmadığımız için de,

Çinlilerin yüzleri arasındaki farklılıkları fark edemeyiz ve

hepsinin birbirine benzediğini düşünürüz.

Küçük farklılıkları yakalayamamak,

ötekileri yanlış algılamamıza, zaman zaman da mutsuz

olmamıza yol açar.

Bir arkadaşım anlattı. Havaalanında bir grup Türk

oturuyorlarmış. Birkaç Japon çocuk bunların karşına

geçmiş, baş ve işaret parmaklarıyla gözlerinin altını ve

üstünü çekiştirip, yani çekik gözlerini yuvarlak hale

getirmeye çalışarak bir yanda da "Hımm.. " sesi

çıkarıyorlarmış. Birkaç kişinin bunlar bizimle dalga

geçiyor diye canı sıkılmış. Arkadaşım ise "Kızmayın, biz

de küçükken Çinlilerin karşısına geçip, parmaklarımızla

gözlerimizi iki yana çekiştirip 'Hımmm... ' derdik" demiş.

Galiba herkes, kendi gözünün, kendine ait her şeyin

normal olduğunu, ötekilerde ise bir tuhaflık bulunduğunu

düşünüyor.

Küçük şeylere dikkat etmenin önemi galiba bir de dil

konusunda ortaya çıkıyor. Anadili Türkçe olanlar için

"cam" ve "çam" sözcüklerini birbirinden ayırt etmek

kolaydır. Ancak Türkçe'yi ileri öğrenmeye çalışan, anadili

Hint-Avrupa dili olan batılılar için c'yi ç'den ayırt etmek

zordur. Bizim için de İngilizce'nin farklı t'larını (the ile

tree'yi) ayırt etmek güç. Yüzler arasındaki küçük

farklılıkları yakalamak da kültürle, öğrenmeyle ilgili.

Mutlu Olmak Öğrenilebilen Bir Şey

mi?

Yukarıdaki tartışmalardan ortaya çıkan sonuç şu: Küçük

şeylere dikkat öğrenilebilen bir şeydir, insanlar, içinde

yaşadıkları ortama, aldıkları eğitime göre birtakım küçük

şeylere dikkat etmeyi öğreniyorlar. Çiftçiler, hekimler,

terziler, dedektifler, kendi uğraşlarıyla ilgili küçük

ipuçlarını değerlendirmeyi öğrenebiliyorlar.

Küçük şeylere dikkat etmeyi öğrenebilen insan, bunlar

karşısında mutlu veya mutsuz olmayı da öğrenebilir.

Bazılarımız, küçük şeylere dikkat etmeyi ve bunlar

karşısında mutsuz olmayı öğrenmiş bulunuyoruz.

Bazılarımız ise aynı küçük şeylere dikkat edip mutlu

olmayı öğrenmiş bulunuyoruz. (Maalesef, ikinci gruba

girenlerin sayısı galiba daha az. En azından ülkemizde az.

Bu konuda bir araştırma yürütmeye çalışıyoruz.)

Küçük şeylere dikkat etmeyi öğrenebilen insan,

bunlar karsısında mutlu veya mutsuz olmayı da

öğrenebilir.

Yani bazıları bardağın yarısı boş diye esef etmeyi, bazıları

ise yarısı dolu diye sevinmeyi, şükretmeyi öğrenmiş.

Doğuştan iyimser veya kötümser olmuyoruz. Belirli

durumlar karşısında iyimser veya kötümser olmayı çeşitli

yollarla öğreniyoruz. Örneğin, büyüklerimizi model alarak

öğreniyoruz.

Bir düğüne giden insanların, bir şeyleri övmekten çok,

negatif eleştiri yönelttiklerini görürüm. Ufacık ufacık

ayrıntıları yakalayıp kurabiyeleri, limonataları, gelinin,

damadın kaşını, gözünü, kayınvalidelerin elbiselerini

eleştirdiklerini duyarım, insanlar eleştiriyorlar,

eleştiriyorlar, ondan sonra da "Amann bize ne, Allah

mesud etsin" diyorlar. İyi de, şu 'bize ne'yi en başta

demeyi öğrenebilir miyiz acaba?

Eğer bir insan genelde kötümser, karamsar ise, galiba

zamanla bu karamsarlığı destekleyecek yönde küçük

ayrıntıları fark eder hale geliyor. Negatifi vurgulaya

vurgulaya, yaşama negatif bir bakış tarzı geliştiriyor. Bu

durumun sonucunda da, arabesk şarkılarda duyduğumuz

"batsın bu dünya" tavrı çıkıyor ortaya.

Karamsarlığı öğrendiğimiz gibi iyimserliği de

öğrenebiliriz. Bu konuyu ilerde tekrar ele alacağız.

Küçük Şeylere Önem Vermek Her

Zaman Mutluluk Getirir mi?

Eğer "Küçük şeyler önemlidir" dersek bu, bazı durumlarda

sıkıntı yaratabilir. Küçük şeylerden mutlu olabileceğimiz

gibi, mutsuz da olabiliriz. Biz uzmanlar, eğitimciler bu

konuda galiba bir çelişki sergiliyoruz. Şöyle:

Örneğin diyoruz ki, "Komşun sana gülümserse, bu küçük

şey aslında önemlidir, mutlu olmalısın. " İyi. Ama diyelim

ki komşunuz, size dik dik baktı ve selam vermedi. Bu

durumda ise galiba şunu söylüyoruz: "Komşunun sana

selam vermemesi küçük bir şeydir, moralini bozmana

deymez. " Bence burada bir çelişki var.

Veya, "Size trafikte teşekkür anlamında korna çalarlarsa

sevinin, eğer hakaret anlamında çalarlarsa aldırmayın. "

Yine çelişki var. Eğer küçük şeyler önemliyse, o zaman

üzülebiliriz de.

Bu konudaki çelişkiyi acaba şu mantıkla çözebilir miyiz?

Neyin küçük, neyin büyük olduğu veya küçük şeylerden

hangisinin ne ölçüde önemli olduğu görecelidir (rölatiftir).

Fiziksel dünyadaki hemen her şeyin göreceli olması gibi,

insanın dünyasında bu şey de görecelidir.

Evrende yaklaşık 200 milyar civarında galaksi var. Bu

yaklaşık bir sayıdır. Dışardan bakınca bir tanesi eksik

veya fazla, hiç önemli değildir. Ama bizim için bizim

galaksimiz çok önemlidir. Evrende 1021 (1, 000, 000, 000,

000, 000, 000, 000) tane bizimkine benzer güneş vardır.

Bunlardan bir tanesi eksik veya fazla olmuş, hiç önemli

değildir. Ama bizim güneşimiz bizim için çok önemlidir.

Evrende her şey göreceli.

Neyin küçük, neyin büyük olduğu veya

küçük şeylerden hangisinin ne ölçüde

önemli olduğu görecelidir.

İnsanların dünyasında da neyin büyük, neyin küçük

olduğu, neyin, ne zaman önemli veya önemsiz olduğu

görecelidir. Ancak bu göreceli alemde insanın bir

üstünlüğü var. İnsan, nesnelere ve olaylara değer

verebilen, onları değerlendirebilen bir varlıktır. Güneşin

böyle bir gücü yoktur, ama insanın vardır.

O halde insan, karşılaştığı küçük şeylerden hangisine, ne

yönde önem vereceği konusunda iradesini kullanabilir.

Eldeki ölçüt bence, "yarına kalmak" olmalıdır. Eğer bir

olaya verdiğimiz değer, yarına kalma ihtimalimizi

artıracaksa önemlidir, artırmayacaksa önemli değildir. Her

şeyin göreceli olduğu bir dünyada kişinin kendini

koruması esas olmalıdır.

Eğer bir olaya verdiğimiz değer,

yarına kalma ihtimalimizi artıracaksa önemlidir,

artırmayacaksa önemli değildir.

Her şeyin göreceli olduğu bir dünyada

kişinin kendini koruması esas olmalıdır.

Diyelim ki komşunuz size selam verdi. Bundan hoşnut

olursanız, kendinizi iyi hissedersiniz; bu da sizin yarına

kalma ihtimalinizi artırır. Ama eğer 'Yahu bu adam bir

çıkarı olmadan babasının hayrına selam vermez"

gibilerden düşünürseniz, kendinizi iyi hissetmezsiniz. Bu

da sizin yarına kalma ihtimalinizi azaltır.

Diyelim ki komşunuz size selam vermedi: Eğer bu

duruma fazlaca üzülürseniz, yarına kalma ihtimaliniz

azalır. "Görmemiştir" diye düşünür, fazlaca üzülmezseniz,

yarına kalma ihtimaliniz artar.

Genelde yaşama pozitif bakmalıyız. Tehlikeler karşısında

önlem almak gerektiğinde, bazen negatif düşünmek

gerekebilir. Fakat negatif düşünmeyi bir alışkanlık haline

getirmek, bizi tehlikelerden korumak yerine, tehlikeye

atıyor demek istiyorum. Olaylara ne zaman pozitif, ne

zaman negatif yaklaşacağımızı öğrenirsek; bizi

rahatlatacak olayları fark etmeyi, vurgulamayı, yanı sıra

rahatsız edecek olaylara fazlaca önem vermemeyi

öğrenirsek ömrümüz uzar.

Tehlikeler karşısında önlem almak

gerektiğinde, bazen negatif düşünmek gerekebilir.

Fakat negatif düşünmeyi bir alışkanlık haline

getirmek, bizi tehlikelerden korumak yerine,

tehlikeye atıyor.

İnsanın, göreceli bir dünyada, dünyaya uyum sağlayacak,

kendini mutlu kılacak şekilde, çevresindeki olayları

önemli ya da önemsiz algılamaya yetecek beyin gücü

vardır.

Bir çocuğun sokakta bana gülümsemesi çok önemli bir

olaydır. Birisinin ters ters bakması ise, düzeltmem

gereken bir davranışım varsa önemlidir; ama

yapabileceğim bir şey yoksa hiç önemli değildir. Kendimi

bu şekilde düşünecek şekilde eğitebilirim.

Bireyin kendi gayretiyle duygularını tamamen denetim

altına alması ve ruhsal sorunlarını çözmesi mümkün

değildir. Bu konuda fazlaca enerji harcaması da, herhalde

uygun değildir. Bireye fazla yüklenmemek gerekir. Bu

konuda özetle şunu söylemek istiyorum: Karamsarlığın

biyolojik birtakım nedenleri bulunabilir; ama karamsarlık,

yaşama olumsuz bakış tarzı, bir açıdan çevreden

öğrenilebilen bir şeydir, iyimserlik, yaşama olumlu bakış

tarzı da, bir ölçüde öğrenilebilen bir şeydir. Birey, kendini

fazla zorlamadan, kısmen de olsa yaşama olumlu gözlerle

bakacak şekilde kendini eğitebilir. İnsanın RAM'i, sabit--

diski buna müsaittir.