12 "HEM ŞOFÖR MEHELLİ, HEM BEŞ KURUŞ" (VEYA "YÜZ ALTIN SENDROMU")

12

"HEM ŞOFÖR MEHELLİ,

HEM BEŞ KURUŞ"

(VEYA "YÜZ ALTIN

SENDROMU")

Psikolojide Bilişsel Davranışçı Yaklaşım adı verilen bir

yaklaşım var. Özetle şunu söylüyor: Duygularımızı ve

davranışlarımızı ortaya çıkaran şey, dış faktörler değil,

zihnimizin bir köşesine kaydetmiş olduğumuz kalıp

düşüncelerdir. Kimi kuramcılar, söz konusu

düşüncelerden bazılarının akılcı/gerçekçi olmadığını ve

bunların sıkıntı yaratan duygulara ve davranışlara yol

açtığını, ruh sağlığını olumsuz yönde etkilediğini

belirtmektedirler*.

* Bilişsel Davranışçı Yaklaşımın genel çerçevesi içinde, "Ben yetersizim"

şeklindeki bir kalıp düşünce/temel inanç, ana inançlara, ara inançlar ise "Ben

bu sınavdan geçemem" şeklindeki otomatik düşünceye yol açar, sıkıntı

yaratır.

Duygularımızı ve davranışlarımızı

ortaya çıkaran şey, dış faktörler değil,

zihnimizin bir köşesine kaydetmiş olduğumuz

kalıp düşüncelerdir.

Sıkıntı yaratan kalıp düşüncelere birkaç örnek:

"Herkes bana iyi ve kibar davranmalıdır."

"Her zaman her işte başarılı olmalıyım; kusursuz olmalıyım."

"Hayat bana istediklerimi hemen vermeli, istemediklerimi

vermemeli."

Yukarıdaki cümlelerden üçüncüsü, belki ilk ikisini de

kapsıyor. Üçüncü cümlede, dünya ve onun bir parçası olan

toplum, bana benim istediğim gibi davransın talebi var.

Şüphesiz bu ben-merkezci bir tavır ve gerçekçi değil.

"Hayat bana istediklerimi tam olarak vermeli"

düşüncesinin akılcı olmadığı ve bu düşüncenin

duygularımızı ve davranışlarımızı nasıl etkilediği, son

yıllarda Albert Ellis tarafından ortaya atılmış, incelenmiş.

Ancak bundan yüzyıllar öncesinde insanlar Ellis'in

görüşüne paralel sayılabilecek görüşler ileri sürmüşler.

Örneğin Epiktetos, "Olaylar önemli değildir; asıl onları

algılama şeklimiz önemlidir" demiş. Epiktetos'un bu

görüşü, Bilişsel Davranışçı Yaklaşımı özetlemektedir.

Akılcı olmayan düşüncelerimizi, mükemmeliyetçiliğimizi

-biraz da açgözlülüğü- irdeleyen, eleştiren bir Bektaşi

fıkrası var. Şöyle:

Bektaşi'nin Altınları

Bektaşi'nin biri bir gün "Tanrım, bana gökten yüz altın at. Bak

ama, doksan dokuz olsa kabul etmem" demiş.

Tanrıdan yüz altın isteyen, aşağısına razı olmayan Bektaşi, bir

anlamda, "Hayat bana istediklerimi hemen vermeli,

istemediklerimi vermemeli" demektedir.

Söz konusu akılcı olmayan düşünceye ilişkin bir de

Erzurum hikâyesi var. Önce hikâyeye bakalım, sonra da

yorumlayalım.

Hem Şoför Mehelli, Hem Beş Kuruş

Rivayete göre, 1940'larda geçmiş bir olay: O zamanlar

taşımacılık kamyonla yapılıyor. Bir kamyon yolcularını

yüklenirken Erzurum yakınlarındaki Köprüköy'e gidecek bir

yolcu gelir. Şoför ile yolcu arasında şu konuşma geçer:

Yolcu: "Dadaş, hele beni bir Köprüköy'e götür. " Şoför: "He

geç."

Yolcu: "Kurban, kamyonun üzerine binmeyeyim, sovuktur,

rüzgârdır; şoför mehelline oturayım."

Şoför: "Tamam geç."

Yolcu: "Şoför mehelli kaç kuruştur?"

Şoför: "Yirmi beş kuruş."

Yolcu: "Ben beş kuruş versem olmaz mı?"

Şoför: "Dadaş, hem şoför mehelli hem Körpüköy hem beş

kuruş; bu nasıl iş?"

Galiba pek çoğumuz, -belki de hepimiz- Bektaşi gibi

hayattan yüz altın istiyoruz. Veya dadaş gibi, hayat bizi

şoför mahallinde, Köprüköy'e beş kuruşa götürsün

istiyoruz. Bu istediğimiz olmadığında da küçük aksiliklere

esef ediyoruz, öfkeleniyoruz. Yüz altın sendromu

yüzünden hem kendimizi hem çevremizi huzursuz

ediyoruz. Şu örneklere ne dersiniz?

Diyelim Anahtarınızı Unuttunuz

Diyelim bir sabah evden çıktınız ve anahtarı evde

unuttuğunuzu fark ettiniz. Üç kat merdiven çıkıp anahtarı

alacaksınız. Bu durumu olgunlukla kabullenir misiniz,

yoksa kendinize esaslı miktarda kızar mısınız? Sanırım

çoğunluk, "Allah beni kahretsin, Allah benim belamı

versin" diye söylene söylene çıkıyor merdivenleri.

Niçin kızıyorsunuz kendinize? Bugüne kadar pek çok defa

anahtarlı çıktınız evden; bu başarınızdan ötürü hiç

kendinizi kutladınız mı? Hayır. Doğru şeyler yaptığımız

zaman kendimizi kutlamayız, hatalı bir şey yapınca

kızarız. Niçin? Bunun nedeni hayattan yüz altın

beklememiz olmalı.

Diyelim Öğrencisiniz

Diyelim öğrenciyiz, bize iyi bir gelecek sağlamaya katkısı

olacak diye lisede veya üniversitede okuyoruz. Hem

okuyoruz hem de durmadan derslerin ağırlığından,

sınavların sıklığından şikayet ediyoruz. Hiç okumasak

sıkıntı da olmaz ama iyi bir gelecek umudu da suya düşer.

Yani hem sıkıntıya girmeyeceğimiz bir öğrencilik

yaşamımız hem de iyi bir geleceğimiz olsun istiyoruz.

Farkında olmadan hem şoför mahallinde oturmak hem beş

kuruş ödemek istiyoruz. Ne yazık ki bu kadar cömert bir

dünyamız yok. Pratikte fazla cömert olmayan dünyayı,

çok cömert hale getirmek istediğimizde kopya çekeriz. Bu

durumda hem şoför mahalli hem beş kuruş olur. Ama ne

yazık ki kopya, dürüst bir yol olmadığı gibi uzun vadede

kârlı da değildir.

Diyelim Bir İşyerinde

Çalışıyorsunuz

Bazı iş yerlerinde patron asgari ücreti, maksimum

performansı, çalışanlar ise asgari performansı, maksimum

ücreti tercih ediyor. Sonuçta iki taraf da yüz altın'cı

oluyor.

Diyelim bir işyerinde çok yoğun çalıyoruz. Ama bunun

karşılığında da iyi sayılabilecek bir ücret alıyoruz, üstelik

kendimizi geliştirmemiz, gerçekleştirmemiz de mümkün

oluyor. Buna rağmen zaman zaman tablonun genelini

unutup çok çalışmaktan yakınıyoruz. Daha az ücrete daha

az çalışmayı gerektiren bir iş bulabiliriz; ama bunu asla

istemeyiz. Yine, hayattan, istediklerimizi tam olarak

vermesini, istemediklerimizi vermemesini, her şeyin

kusursuz olmasını istedik demektir. Diğer bir ifadeyle,

hem şoför mahalli hem beş kuruş. Ne yazık ki ikisi bir

arada olmuyor. Aslında, hem az çalışmak hem de çok

kazanmak mümkündür. Bunun yollarından birisi

üçkağıtçılık, hortumculuktur. Bunları yaptığınızda, hem

şoför mahalli hem beş kuruş olur. Olur da, dürüst olmaz;

uzun vadede kârlı olmaz. Torunlarınıza kötü bir miras,

üçkağıtçı bir dünya bırakmış olursunuz.

Hem iyi ücret alayım hem az çalışayım gerçekçi değil.

Ancak bunun tersi bir durum varsa ve siz yakınıyorsanız,

gerçekçi düşünmediğinizi söyleyemeyiz. Örneğin bir

patron, nasıl olsa piyasada iş az, eli mahkum diye düşünüp

asgari ücretin altında bir ücretle sizi günde sekiz saatin

çok üzerinde çalıştırır, bu arada sigortanızı da yaptırmazsa

ve siz de bu durumdan sızlanırsanız, gerçekçi

düşünüyorsunuz demektir. Bu patronunuzun ayıbıdır.

Patronunuz kısa vadeli kârdadır; ancak torunlarına

haksızlığın, ahlaksızlığın arttığı bir dünya bırakacaktır.

Torunlarının aynı sömürüye uğramayacağını kim garanti

edebilir?

Diyelim işyerinizde bir hatanız oldu; herkes fark etti.

Günlerce üzülür müsünüz? "Evet" dediğinizi duyar

gibiyim. Peki bu hataya eşit bir başarınız oldu. Günlerce

mi sevinirsiniz, yoksa daha kısa bir süre mi? Eğer "evet"

derseniz, demektir ki, yine kusursuz davranmayı, hayatın

size kusursuzu vermesini istiyorsunuz.

Birkaç defa cerrahlar ameliyatta hastanın karnında makas,

gazlı bez bırakmıştır. Bu kamuoyuna çok ilginç gelir,

yıllarca söylenir. Ama aynı hekimler, her gün binlerce

hayatı kurtarır, binlerce kişiyi ölümün kıyısından

döndürür; bu ilginç gelmez. Bir eksi fark edilir, 9999 artı

fark edilmez. Sanırım bu da bir yüz altın sendromu.

İşyerinde patronlar, amirler, elemanlarının binlerce

artısını, gayretini görmezler de bir tek hataları olduğunda

ortaya çıkıverirler. Çünkü yüz altın isterler, kusursuzluk

isterler.

"Peki patron hiç mi eleştirmesin?" diyebilirsiniz. Hiç

eleştirmesin veya siz kendi kendinizi hiç eleştirmeyin

demiyorum. Hatamız olunca birbirimizi eleştirelim ama

olumlu davranışlarımızı da vurgulayalım, övelim. Kendi

kendimizi de gerektiğinde eleştirelim, davranışlarımızdan

geribildirimler çıkaralım; ama olumlu davranışlarımızı da

fark edelim, onlarla gurur duyalım. Marifet iltifata tâbidir.

Çevremizdekilere çiçek atalım; arada bir de kendimize

atalım.

Hatamız olunca birbirimizi eleştirelim ama olumlu

davranışlarımızı da vurgulayalım, övelim.

İş stresi herkesi rahatsız eder. Bu stresi tamamen yok

etmenin bir yolu vardır. Gayet basit: İstifa etmek. Eğer

istifa ederseniz, bazı açılardan çok rahatlarsınız. Ancak

parasız kalırsınız. Bu dünyada hem şoför mahalli hem beş

kuruş yok. Kamyonun üzeri beş kuruştur ama soğuktur.

Şoför mahalli yirmi beş kuruştur ama sıcaktır.

Diyelim Evlisiniz

Evlerimizde de yüz altın bekliyoruz. Eşler birbirlerinden

kusursuzluk bekliyorlar, dört dörtlük eş, dört dörtlük hayat

istiyorlar. Hayat bana istediklerimi tam versin istiyorlar.

Örneğin kadın, hem eşinin akşam belli bir saatte

gelmesini, mesaiye kalmamasını, tatillerde çalışmamasını,

ama aynı anda da mevcut yaşam standartlarını aynen

sürdürmek ister. Veya bir erkek aynı şeyleri karısından

ister. Bu iki istek bir arada nasıl olur? Bir insanın hem az

çalışması hem çok kazanması oldukça zordur. (Aynı anda

dürüst olmak istediğimizde iyice zordur.) Bir insan

ailesine daha fazla zaman ayırmak için fazla çalışmaktan

ve fazla kazanmaktan vazgeçebilir. Ama bunların üçünü

birden istemesi, kendini ve dünyayı zorlamak anlamına

gelir; yüz altın istemek anlamına gelir.

Erkekler de eşlerinden yüz altınlık, kusursuz bir gayret

bekliyorlar. Sözgelişi erkek açıkça söylüyor, açıkça

söylemese bile davranışlarıyla şöylesine bir tablo

sergiliyor: Eşi (yani kadın) para kazandığı bir işte çalışsın

istiyor. Olabilir. Kadın aynı zamanda akşam kendisinden

önce eve gelsin, çocuklarıyla ilgilensin, onların ödevlerini

yaptırsın, yedirip içirip yatırsın istiyor. Olabilir. Erkek

aynı zamanda, kendisi geç gelse bile sofra hazır, çorba

dudak kıvamında/hemen içilebilir sıcaklıkta beklesin

istiyor. Bu da olabilir. Erkek bir şey daha istiyor; gecenin

bir yarısı karısı kapıyı açtığında sabahlıklı, gecelikli

olmasın, şöyle bir güzel giyinmiş olsun istiyor. Hadi bu da

olabilir. Ancak erkek bir şey daha istiyor, "Karım kapıyı

açtığında, saat kaç olursa olsun güler yüzlü olsun" diyor.

İşte bu olamaz. Dört başı mağrur olamaz; hem şoför

mahalli hem beş kuruş olamaz; kadından ille de yüz

altınlık davranması istenemez. Gün boyu yüzün doksan

dokuzunu yerine getirmiş kadının, bir tane de eksiği

olmasını kabullenmek gerekli; onun yüzünü asmasını,

serzenişte bulunmasını hoş görmek gerekli. (Şüphesiz

kadın da, söylenmeyi veya sızlanmayı abartmamalı. Eğer

abartırsa, bu kez de o erkekten yüz altınlık bir gayret

beklemiş olur.)

Eşimizden yüz altın beklemeyelim. Ama eğer yüzüncü

altın yok diye, yani eşimiz bize kusursuz davranmıyor

diye canımız sıkılırsa, bu durumda bu beklentimizi oturup

konuşalım. Sözgelişi, ev dışında da çalışan, evi--çocukları

çekip çeviren bir kadın akşam eşi geç geldi diye yüzünü

asarsa, bundan rahatsız olan kocası, ortam uygun ise o an,

değilse daha sonra bu olayı gündeme getirmeli,

rahatsızlığını belirtmeli.

Evlilik Yıldönümlerini Unutan

Erkekler

Nice ailede erkeğin evlilik yıldönümünü, eşinin doğum

gününü unutması ciddi sorun yaratıyor. Evet bir erkek

diyelim eşinin doğum gününü unuttu. Yıl içindeki önemli

bir günü unuttu. Ama aynı erkek bir yılda 364 gün işi için,

evi için çalıştı, çabaladı. Bu erkeğe o 364 gün için

teşekkür edilmemiştir, ama o bir gün için esef edilir. Yine

bir yüz altın beklentisi.

Özel bir günü unutan bir erkeğe eşi, kızmak yerine şöyle

dese nasıl olur: "Sağ ol, 364 gün evini, beni hatırladın,

bizler için çalıştın. Ancak evlilik yıldönümümüzü unuttun.

Seneye dilerim 364'ü 365 yaparsın."

Ya da son ana kadar bekleyip eşinizin evlilik

yıldönümünü unuttuğu kesinleştikten sonra söylenmek

yerine, bir gün önceden hatırlatabilirsiniz. Bakınız artık

polisler

"Radar var!" diye tabela koyup önceden uyarıyorlar. Siz

de peşin peşin uyarabilirsiniz.

(Not: Erkekler "Evlilik yıldönümümüzü unuttun" diye

söylenmezler. Çünkü kendileri hatırlamazlar.)