9 DEĞERLERE UYMADA ÜÇ HATA

9

DEĞERLERE UYMADA

ÜÇ HATA

Değerler

Toplumsal değerler insan yaşamının önemli bir yanını

oluşturur. Bir değer, belirli bir insan davranışının veya

yaşam amacının, bir diğerinden daha üstün olduğu

yönündeki tutarlı ve derin inançtır. Değerler, toplumdan

topluma ve zaman içinde değişir. Toplumlar, değerleri

doğrultusunda bazı davranışların sergilenmesini takdirle

karşılar. Örneğin, sadakat, sevgi, cesaret, dostluk,

temizlik, saygı, dürüstlük, nezaket ve benzerleri, önem

verilen toplumsal değerlerdir.

Değerler toplum için değerlidir; değerlere uygun davranan

insanlar da toplumun gözünde değerlidir.

Değerlere Uymada Üç Hata

Sokakta herhangi bir insana, toplumun değerlerine önem

verip vermediğini sorarsanız, hiç duraksamadan önem

verdiğini söyler. Hepimiz değerlere teorik olarak çok

önem veririz. Ama pratikte sürekli olarak değerleri

çiğneriz.

Değerlere uymada, kanıksamış olduğumuz, üç temel hata

vardır:

1. Ortamına göre değerlere uyarız;

2. Keyfimizin/moralimizin iyi olup olmamasına göre

değerlere uyarız;

3. Karşımızdaki kişiye göre değerlere uyarız. Şimdi bu üç

hatayı açıklamaya çalışalım.

Birinci Hata: Ortama Göre Değerlere

Uymak

Bazı toplumsal değerlere bazı ortamlarda uyar, bazı

ortamlarda uymayız. Örneğin trafik polisinin yanındaki

kırmızı ışıkta dururuz, polis yoksa aynı kırmızıda

durmayız. Bu, değerlere uyma konusundaki birinci

hatadır. Bu tür hatalar, değerleri içselleştirmediğimiz için

ortaya çıkar. Bir değeri gerçekten benimseyenler, her

ortamda, her durumda o değere uygun davranırlar.

"Temizlik" değerlerimizden birisi olarak kabul edilebilir.

Bu değere, ne yazık ki toplumun en azından bir bölümü

ortamına göre uyuyor. Örneğin, hiç kimse evindeki halıya,

koridora tükürmez, sigarasının izmaritini atmaz. Ama

sokağa tüküren, sigarasının izmaritini atan c, ok kişi

görüyorum. Ortama göre davranıyoruz.

Avrupa ülkelerine giden vatandaşım, kaldırıma

tükürmüyor, piknik yaptığında çöpünü çime atmıyor. Ama

Kapıkule'yi geçince farklı davranıyor. "Niçin orada çöp

atmıyorsun da burada atıyorsun?" desem, büyük ihtimalle

şöyle diyecek bana; "Ama burada herkes atıyor. Bu

cümleyi, birtakım değerlere ortamına göre uyduğumuz

zaman, kendimizi savunmak için kullanıyoruz: "Ama

burada herkes yapıyor."

Ve maalesef liste uzuyor: Vergi kaçıran, "Ama herkes

kaçırıyor" diyor. Trafik kurallarını çiğneyen, "Ama

kurallara kimse uymuyor, ben niçin uyayım" diyor.

Belirli bir değere niçin uymadığımızı açıklamaya

çalışırken "Ama... " diye başlayan mazeret cümleleri

kurduğumuz zaman, bu tavrımız, söz konusu değeri

yürekten benimsemediğimiz anlamına gelir. Bir değeri

yürekten benimseyen kişi, o değere ortamına göre uymaz,

başkalarına bakarak uymaz, ne olursa olsun uyar.

Ben, Batı ülkelerinde yere çöp atmıyorum; ben ülkemde

de yere çöp atmıyorum. Ben temiz bir sokağa çöp

atmıyorum; ben, başkaları tarafından çöp atılmış pis sokaklara

da çöp atmıyorum. O pis sokak, belki yere çöp

atılmasını hak ediyor, ama ben oraya çöp atmayı hak

etmiyorum.

Pis bir sokak, üzerine yeni çöpler atılmasını hak ediyor

olabilir.

Ama ben o sokağa çöp atmayı hak etmiyorum.

Eğer, bir toplumsal değeri yürekten benimsemişsek,

içselleştirmişsek, başkalarının ne yaptığına bakmadan,

ortama göre davranmadan uyarız o değere.

Bunca yıldır, evindeki halıya asla tükürmeyen bir insanın

nasıl olup da sokağa rahatlıkla tükürdüğünü anlamakta

güçlük çekmişimdir. "Bunun mantıklı bir açıklaması

olması gerekir" diye düşünmüşümdür. Yıllardır

beklediğim açıklamaya Ekrem Işın'ın "İstanbul'da

Gündelik Hayat"* adlı kitabında rastladım. Işın'ın bu

konudaki açıklaması, iddiası, geçmişe yönelik, ispatı zor

bir hipotez. Ama ilginç. Şöyle:

Eski İstanbul'da üç tane kutsal mekan vardı: Cami, çarşı,

ev. İnsanlar sokakta fazla dolaşmazlardı; gezmek amacıyla

sokağa çıkmazlardı. Bu üç kutsal alandan birinden

diğerine gidebilmek için sokaklardan geçerlerdi. Evlerin

dışarıya bakan pencereleri sınırlıydı; pencereler, "hayat"

adı verilen, kapalı iç mekana açılırdı. Özellikle kadınların

hayatı hayatta geçerdi. Yoğurtçu, sütçü kapıya gelirdi. Ev

kutsaldı.

Bu yaşam tarzı içinde, sokaklar kutsal değildi, köpeklere

terk edilmişti. İstanbul'a gelen Batılı gezginleri hayrete

düşüren iki şey vardı: Birincisi, sokaklarda çok miktarda

köpek bulunmasıydı, diğeri ise sokakta çok az insan

görülmesi.

İstanbullu merhametliydi. Büyük binaların dış yüzlerine

taştan kuş yuvaları (kuş köşkleri) yapılırdı. Sokak

köpeklerine ise, sadece yemek artıkları değil, özel olarak

hazırlanmış paparalar verilirdi.

* Yapı Kredi Yayınları.

Köpek pis (mekruh) kabul edilirdi, eve sokulmazdı. Ama

sokakta bakılırdı. Işın'a göre bunun nedeni, sokağın kutsal

olmamasıydı; bu yüzden de köpeklere terk edilebilirdi.

Eğer bu açıklamanın gerçek payı varsa, kuşaklar boyunca

insanlar, model alma yoluyla evlerini temiz tutmayı, ama

sokağa aldırmamayı öğrenmiş olabilirler.

Konuya ilişkin başka pek çok açıklama yapılabilir.

Örneğin, bizim bugün şehirlerdeki, piknik yerlerindeki

çöp atma rahatlığımızın nedenlerinden biri, göçebe

yaşamış dedelerimizin doğadaki rahatlıkları olabilir.

Onlar, yayladan göçerken, doğal atıklarını çevrede

bırakabilirlerdi; doğa bunları özümler, içine sindirebilirdi.

Ancak bugün, teneke kutuları, naylon poşetleri doğa içine

sindiremiyor. Belki bu yüzden eski alışkanlıklarımız, yeni

dünyada sorun yaratıyor.

Bunları belirtmemin amacı şu: Temiz olma değerine

ortamına göre uyuyor olmamız, basit bir olay değil, çok

değişkenli karmaşık bir olaydır. Sokaklara çöp atanları,

köpeklerinin kakasını kaldırımda bırakanları, "pis,

görgüsüz" diye adlandırıp işin içinden çıkamayız. Olayı,

daha derin, daha ayrıntılı düşünmek, yorumlamak

zorundayız.

İkinci Hata: Keyfimize Göre

Davranmak

Yaygın bir tavır vardır. Canımız sıkılıyorsa, keyfimiz

yoksa, çevremize ters davranırız, aksilik ederiz. Böyle

davranmak bize gayet doğal gelir, işyerinde canımız

sıkılmışsa ev halkına sinirli davranırız, trafikte canımız

sıkılmışsa işyerinde çevremizdekilere öfkeleniriz.

Kısacası, herhangi bir nedenden ötürü keyfimiz kaçmışsa,

moralimiz bozuksa çevremize öfkeli davranırız, zaman

zaman saygısızlık ederiz. Oysa böyle davranmak zorunda

değiliz. Keyfimiz var veya yok, çevremizdekilere saygılı

davranabiliriz, davranmalıyız.

Keyfimiz olmadığında da çevremizdekilere saygılı

davranabileceğimizi, Koreliler bize çok şık bir şekilde

gösterdiler.

Bizde futbol seyircisi için alışılagelmiş davranış şekli

şudur: Eğer tuttuğunuz takım maçı kazanmışsa seviniriz,

alkışlarız; kaybetmişse sinirleniriz, alkışlamayız. Oysa

Koreliler, son Dünya Kupası maçında böyle

davranmadılar.

Üçüncülük maçında Koreliler Türk Milli Takımına

yenilmişlerdi, üzgündüler. Ama yine de nezaketi elden

bırakmadılar. Yenilen takımlarını ve bizim takımımızı

alkışladılar.

Üçüncülük maçında televizyonu maç biter bitmez açan bir

Türk izleyici herhalde şöyle derdi: "Tuh, maçı biz

kaybetmişiz, Koreliler kazanmış. " Niçin böyle derdi?

Çünkü Koreliler alkışlıyordu. Oysa Koreliler yenildikleri

halde alkışlıyorlardı. Yenilmişlerdi, üzgündüler, buna

rağmen alkışlıyorlardı. İşte, bunu belirtmeye çalışıyorum.

Keyfimiz var veya yok, çevremizdekilere,

karşımızdakilere saygılı davranabiliriz. Koreliler gibi.

Dünya Kupasında üçüncülük maçını anlatan TRT spikeri,

o güzel Türkçe'si ve her zamanki nezaketiyle şöyle

diyordu:

"Sevgili izleyiciler, inanmayacaksınız ama, maçın

bitimine bir dakika var ve bir tek Koreli stadyumu terk

etmedi."

Maç bitti, Koreliler yenildi. Spiker arkadaşımızın hayreti

daha da arttı. Çünkü, bir tek Koreli bile stadyumu terk

etmemişti ve üstelik tüm izleyiciler her iki takımı birden

alkışlıyorlardı. Ve dahası tribünlerde iki bayrak belirdi.

Türk bayrağı daha büyüktü, Kore bayrağı daha ufak. (Bu

da ev sahibi nezaketi olsa gerek.)

Stadyuma gidip futbol maçı izlemem ama bildiğim

kadarıyla bizde böyle şey olmaz. İki taraftan birinin

kaybettiği anlaşılınca, kaybeden takımın taraftarları, daha

maç bitmeden stadyumu terk etmeye başlar. Bu arada

oturulan plastik koltuklan kıranlar da olur. Bu, doğal kabul

edilebilecek bir davranış değildir. Evde, maçta, işyerinde,

bizim keyfimiz yok diye başkalarının da keyfini

kaçırmamız şart değildir.

Keyfimiz var veya yok, çevrimizdekilere saygılı

davranabiliriz, davranmalıyız.

Üçüncü Hata: Karşımızdaki Kişiye

Göre Değerlere Uymak

Bazı değerlere uyup uymama konusunda ölçütümüz,

karşımızdaki kişidir. Örneğin fiziksel açıdan ve statü

açısından bizden güçlü kişilere saygılı davranırız. Güçlü

bulmadığımız kişiler karşısında ise saygılı davranmayız,

davranışlarımızı kontrol etme ihtiyacı duymayız. Oysa,

renkleri, cinsiyetleri, yaşları, statüleri ne olursa olsun, tüm

insanların onurlan eşittir. Bu yüzden ayırım gözetmeden

hepsine saygılı davranmalıyız.

İnsanların Onurları Eşittir

İnsanoğlu bilmiyor, bilmediğini de bilmiyor. İşte bu beni

üzüyor. Sokakta herhangi birilerini durdurup "İnsanlara

saygılı mısınız?" diye sorarsanız, hemen hepsi "Evet" der.

Ama bu evetçilerin birisi amirdir, hata yapan elemanını

azarlar; birisi öğretmendir, ödevini yapmayan öğrenciye

bağırır; diğeri hekimdir, köylüye "sen" der, şehirliye "siz";

bir diğeri polistir, hırsıza hakaret eder. Her ne kadar insana

saygılı olduklarını iddia etseler de, bu amir, bu öğretmen,

bu hekim, bu polis insana saygılı değildir. Çünkü:

Kişiyi ve hatalı davranışını ayırmak zorundasınız. Hatalı

davranışını eleştirebilirsiniz, hatta hatalı davranışından

ötürü bir yaptırım (müeyyide) uygulayabilirsiniz; fakat

kişiyi topyekûn eleştirmeye hakkınız yoktur. Kişiyi

topyekûn eleştirmek insana saygısızlıktır, insan onurunu

umursamazlıktır.

Bir profesörün onuru bir çöpçünün onuruna eşittir; bir

kapıcının onuru, bir genel müdürün onuruna, hekimin

onuru hastanın, hastabakıcının onuruna eşittir ve bir

müfettişin onuru, bir hırsızın onuruna eşittir.

İster bir varsayım deyin, ister bir dogma, tüm insanların

onurları eşittir bu dünyada. İnsanların bilgileri, yetkileri,

statüleri, güçleri farklı farklı olabilir; ancak onurları eşittir.

Hiçbir insan, renginden, cinsiyetinden, inançlarından veya

hatalı bir davranışından ötürü aşağılanmamalıdır.

Bir hırsızın, diyelim ki on davranışı var. Dokuzu iyi, ama

onuncu davranışı kötü, hırsızlık yapıyor. Bu onuncu

davranış için onu tutuklayabilir, yaptırım

uygulayabilirsiniz. Ama onu topyekûn suçlamaya,

içinizden geldiği gibi aşağılamaya hakkınız yoktur.

Tutukluların, mahkumların hakları vardır; haklarını

çiğnerseniz siz de suç işlemiş olursunuz. Bir ülkenin

yasalarına göre bir kişiyi idam edeceksiniz diyelim. Bu

mahkumu idamdan önce aç bırakmaya veya ona küfür

etmeye hakkınız yoktur. O mahkumun onuru, hapishane

müdürünün onuruna eşittir; benim onuruma da eşittir.

Benim onurum, bir çöpçünün onuruna eşittir. İkimizin

bilgisi, yetkisi, statüsü farklıdır. O çöpçü, benim

fakülteme gelip ders anlatma yetkisine sahip değildir; ben

de sokaktaki çöp bidonunun yerini değiştirme yetkisine

sahip değilim. O çöpçü evinin kralıdır. Köyüne gitse,

kuyruk olup elini öperler. Ben kendimi ondan üstün

göremem.

Benim onurum, tuvalet temizleyen bir hanımın onuruna

eşittir. O hanım, evine geç gitse, kızı kapıya çıkıp "Anne

geç kaldın" diye yanaklarından öpüyor. Benim kızımın,

eşimin yanağını öpmesi, o kızın annesinin yanağını

öpmesi veya hırsızlıktan hüküm giymiş bir kadı-nın

kızının onun iki yanağından öpmesi aynı şeydir; aralarında

hiçbir farklılık yoktur. Tüm insanların onurları eşittir.

Kızılderili'nin ifadesiyle "Mitaku Oyasın" (Hepimiz

-hayvanlar ve bitkiler dahil- kardeşiz).

Eğer bir mahkumun hatalı davranışı varsa onu eğitmeli,

ıslah etmelisiniz. (Gelecekte mahkumlar tedavi

edileceklerdir.) Ben, eğitilebilecek, tedavi edilebilecek bir

insandan daha onurlu olduğumu nasıl düşünebilirim? Biz

bugün, mahkumları tedavi edemediğimiz, eğitemediğimiz

için, arada bir af çıkarıyoruz. Hiç hastanelerde af

çıkarıldığını, hastaların sevabına erken taburcu

edildiklerini duydunuz mu?

İnsanlar, onurlarının eşit olduğunu düşünmek istemiyorlar.

Kendilerini başkalarından üstün görüyorlar. Bir yönetici,

bir müfettiş, başlangıçta iyi niyetle, işini hakkıyla

yapabilmek amacıyla, iş ilişkisi içinde bulunduğu kişilere

mesafeli durmaya başlıyor. Giderek bu mesafeli duruş,

kendini üstün görmeye dönüşebiliyor. Bu kişiler, hem

mesafeden hem de hiyerarşideki konumlarından ötürü,

kendilerini her açıdan, bu arada onur açısından da

ötekilerden üstün görmeye başlıyorlar. Bu durum,

ötekilerden daha fazla uzaklaşmalarına yol açıyor.

Sonuçta, kendi yalnızlıkları artıyor, ötekileri mutsuz

ediyorlar ve iş zarar görüyor.

Bir profesör sözlü sınavda cüppesini giyip, "adayı

yakından tanıyor" demesinler, laf gelmesin diye,

başlangıçta soğuk, giderek yukarıdan bakan bir ifade

takınıp bir engizisyon yargıcının yüz ifadesiyle, adayla

hiçbir insani ilişki kurmadan mekanik bir sınav da

yapabilir; ya da gülümseyerek selam verme, hatır sorma

gibi adayla insani ilişkiler kurduktan sonra, ilişkiyi ve işi

ayırt ederek, ilişkide eşitlikçi, insan onuruna saygılı, işte

ise objektif bir tavır takınabilir.

Bir müfettiş, başlangıçta işini iyi yapabilmek amacıyla

ciddi davranıp giderek üstatlarının abartısına kapılarak

kendini Olimpos'tan inmiş Zeus gibi hissetmeye ve teftiş

heyeti başkanından başka dünyada kimseye saygı

duymamaya da başlayabilir; ya da ilişkiyi ve işi ayırt edip

tüm insanlara saygılı ama işinde objektif olabilir.

Kendilerini herkesten üstün görenler, kendi onurlarına

onulmaz biçimde hayran olanlar, insan ilişkileri

konusunda kendilerini eğitimle geliştirebileceklerine

inanmayanlar, bana Küçük Ağaç'taki hindiyi

hatırlatıyorlar.

İlginç bir roman olan "Küçük Ağacın Eğitimi"*nde

Kızılderili dede ve nine ile Küçük Ağaç adlı çocuk

arasındaki ilişki anlatılmaktadır.

Küçük Ağacın dedesi, giderek derinleşen, üstü dallara

örtülü, hindinin boynundan alçak bir tünel kazar, tüneli

derin bir çukura bağlar. Toprağın yüzeyinden tünelin içine

doğru mısır taneleri serpiştirir. Yaban hindisi başını eğip

taneleri yiye yiye tüneli geçer, çukura girer. Başını

kaldırır, çukurun üstü açıktır ama çukur derindir. Tek bir

çıkış yolu vardır, başını eğip tünelden gerisin geriye

gitmek. Ancak hindi başını eğmeyi akıl edemediği için

çukurdan çıkamamaktadır.

Küçük Ağaç dedesine, "Dede, hindi niçin kafasını eğip

tünelden dışarı çıkmıyor?" diye sorar. Dedesi 'Yavrum,

hindi kendini herkesten üstün gördüğü için, öğrenebileceği

yeni bir şeyler bulunduğuna inanmadığı için, alçak

gönüllülük gösterip başını eğemediği için girdiği çukurdan

çıkamıyor" der.

Çukurlar içinde kalakalma tehlikesi hepimiz için vardır.

Ama eğer tüm insanların onurlarının eşit olduğuna

inanırsak bu tehlike bizden uzaklaşır. Daha onurlu bir

insan olmaya çalışmak yerine, daha bilgili, daha etkili,

daha iyimser, daha sevecen olmaya çalışmak, daha

akıllıca olsa gerek. Anadolu'da "Boş başak dik durur"

derler.

* Küçük Ağacın Eğitimi, Forrest Carter, Say Yayınları, 2003

Dolu ve alçakgönüllü bir başak olduğumuzda, yaşam

kalitemiz artacaktır.

Boş başak dik durur.

Ekmek mi İnsan mı?

Hangisi daha fazla saygı görüyor; ekmek mi, insan mı?

Gözlenen o ki, ekmek daha fazla saygı görüyor

ülkemizde. Yukarıda değerlere uyma konusunda üç tür

-kanıksadığımız- hata sergilediğimizi belirttik. Bazı

değerler söz konusu olduğunda bu hataları yapmayız.

Ekmeğe yönelik olarak da söz konusu hataların

sergilendiğini hemen hiç görmeyiz.

Hangi ortamda olursa olsun -evde veya sokakta- ekmeğe

saygı gösteririz. Yerdeyse basmayız, üstünden atlamayız;

kaldırıp kenara, yüksekçe bir yere koyarız; hatta öperiz

ekmeği. Ekmeğe gösterdiğimiz saygı, ekmeğin

büyüklüğünden ve niteliğinden bağımsızdır. Yerdeki

ekmeği kaldırma konusunda, büyük--küçük veya buğdayarpa

ayırımı yapmayız. Keyfimiz olsa da olmasa da

yerdeki ekmeğe basmayız.

İnsanlara, sokaklara karşı sergilediğimiz üç temel halayı

ekmeğe karşı sergilemeyiz. Kısacası ekmeğe çok

saygılıyızdır. Ekmeğe gösterdiğimiz saygıyı birbirimize

göstersek çok daha huzurlu yaşarız.

Ekmeğe niçin saygı gösteririz? Çünkü nimettir. İyi de

eşlerimiz, çocuklarımız nimet değil mi? Öğrencilerimiz,

çıraklarımız, komşularımız nimet değil mi?

Ekmeğe gösterdiğimiz saygıyı

birbirimize göstersek,

ne güzel olurdu.

Ben ülkemde yerdeki ekmeğe tekme atıldığını hiç

görmedim. Ama yerdeki insana tekme atıldığını çok

gördüm. Yerdeki ekmeklere gösterdiğimiz saygıyı

birbirimize de göstereceğimiz günlerin gelmesini

diliyorum. (Sanırım o günler yakındır.)