8 KENDİNİ BİLMEZLİK (ROL TUTSAKLIĞI)

8

KENDİNİ BİLMEZLİK

(ROL TUTSAKLIĞI)

Bir önceki bölümde öteki--bilmezlikten söz ettik. İnsanda

galiba bir de kendini bilmezlik var. Kendini bilmezliğe

"rol tutsaklığı" da diyebiliriz. Kendini bilmezlik, diğer bir

ifadeyle rol tutsaklığı kısaca şu: Rollerimizin büyüsüne

kapılıp kendimizi, ben'imizi geri plana itiyorsak,

rollerimiz olmadan kendimizi tanımlayamıyorsak, rol

tutsaklığı içindeyiz demektir. Rol tutsaklığı, kişinin

rolleriyle övünmesi, kendisine ait rolleri, farkında

olmadan kendinden üstün tutmasıdır. Rollerimizi

kendimizden üstün tuttuğumuz zaman, bir anlamda

rollerimizin altında eziliriz, kendimizi bir kenara atmış

oluruz.

Bu durumu anlatan bir öyküm var. Şöyle kıssadan; hisseli,

hayat ateşinde eskitilmiş cinsten:

KERVANCI

Bir kervan yola çıkmaya hazırlanıyormuş. Sahrada mı desem,

Orta Asya'da mı desem, işte öyle bir yerlerde. Kervanın sahibi,

zenginler zengini Alihan Bey'miş. Alihan Bey telaşla son

hazırlıkları denetliyormuş. En kıymetli kumaşlar, ipekler,

altından, gümüşten, sedeften paha biçilmez kaplar, kaçaklar,

eşyalar, biber birer ve özenle denklere, bohçalara, sandıklara

yerleştirilmiş. Seyisleri, muhafızları ve nice adamları, develeri,

atları hazırmış.

Tam yola çıkılacak, ufak tefek çelimsiz bir adam koşarak

gelmiş. Alihan Bey'e "Benim adım Veli; beni de alın yanınıza"

demiş. Sonra aralarında şu konuşma geçmiş:

Alihan Bey: "Seni de alayım da senin ne hünerin vardır? Silah

kuşanmasını bilir misin, seni muhafız yapalım."

Veli: "Ben silah kullanmayı bilmem."

Alihan Bey: "Seni seyis yapalım; attan deveden anlar mısın?"

Veli: "Vallahi hiç anlamam."

Alihan Bey: "Aşçı yapalım o zaman; yemekten anlar mısın?"

Veli: "Yemek yemeyi severim de, pişirmeyi bilmem. "

Alihan Bey: "Yıldızlardan anlar mısın? Seni mihmandar

yapalım."

Veli: "Karanlık gecelerde sırtüstü yatıp yıldızları seyretmeyi

pek severim de, hangi yıldız hangi yönü gösterir, işte onu

bilemem."

Alihan Bey kızmış: "Kardeşim, hem elinden hiçbir iş gelmez

hem de kervana katılmak istersin; bu nasıl iş?" demiş.

Veli şöyle karşılık vermiş: "Ben, seyis değilim, muhafız

değilim, aşçı değilim, mihmandar değilim; satıcı veya

muhasebeci de değilim. Ben sadece yiyen, içen, konuşan,

düşünen, seyreden, keyif alan bir varlığım. Ekmeğinizi yersem,

karşılığında ufak tefek işler yaparım. Ama büyük hünerler

beklemeyin benden. Kervana alırsanız pişman olmazsınız."

Alihan Bey'in aklı bu işe pek yatmamış. Ama tuhaf bir sezgi

gelmiş içine. Bu adamı alırsam iyi olacak; kalbini kırmayayım,

ha bir eksik ha bir fazla diye düşünmüş. Katmış Veli'yi kervana.

Neyse, lafı uzatmayalım, kervan yola çıkmış. Başlangıçta her

şey yolundaymış ama günler geçtikçe işler değişmiş. Birkaç

kum fırtınasına yakalanmışlar çölde. Ardından bir hastalık

dadanmış hem adamlara hem develere. Bir de eşkıya basmaz

mı kervanı.

Ne yükten eser kalmış, ne maldan haber. Adamlar desen, ya

ölmüşler ya çil yavrusu gibi dağılmışlar dört bir yana.

Çölün sonlarına vardığında, Alihan Bey tek başınaymış. Bütün

adamlarını, mallarını, develerini, atlarını kaybetmiş. Yan baygın

geçirdiği bir gecenin sonunda, bir de gözlerini açmış ki, Veli

yanı başında oturuyor. Bir tek o gitmemiş.

Alihan Bey "Herkes beni terk etti, sen niye gitmedin?" diye

sormuş Veli'ye. Veli "Onların her birinin bir işi vardı; kimi

seyisti, kimi muhafızdı. İş bitti, hepsi gitti. Benim bir işim

yoktu; gitmem de gerekmedi."

Alihan Bey: "Sağol da, ben şimdi ne yapayım? Malım mülküm

gitti; yaşamam gereksiz şimdi."

Veli: "Hâlâ yapabileceğin bir şey var."

Alihan Bey: "Artık yapabileceğim hiçbir şey yok. Develerimi

süremem, mallarımı satamam."

Veli: "Yapabileceğin şeyler var. Bir süre yanımda kal ve bana

bak. Ben senin varlığının, görünürde hiçbir işe yaramayan,

ama aslında senin özünü oluşturan yanını gösteriyorum sana."

Alihan Bey: "Nasıl yani?"

Veli: "Önce şu ağaçlardaki hurmalardan yiyelim ve şu kuyudan

su içelim. Bugüne kadar hep hasta olmamak için, ayakta kalıp

malına mülküne sahip çıkabilmek için yedin. Bugün yalnız

kendin için yiyeceksin. Bugüne kadar ya bir sonraki menzile

kadar ya su bulamazsan diye düşünüp su içtin. Bugün yalnızca

kendin için içeceksin. Ve gece sırtüstü yatıp yıldızları

seyredeceğiz. Sen bugüne kadar, gece yolunu bulabilmek için

baktın yıldızlara. Bu gece yalnızca kendin için bakacaksın

onlara. Bugüne kadar sen, altınlar, sandıklar için yaşadın;

kendini sandıklara kapattın. "

Alihan Bey: "Ben, malım mülküm olmadan hiç işe yaramam."

Veli: "İyi de bu söyleyen, malı mülkü olan Alihan Bey mi, yoksa

sadece Alihan mı? Bütün unvanlarının dışında, konuşan,

düşünen, yiyip içen, dinleyen, seyreden bir sen var senin

içinde. O seni, yani kendini unutma. Kendisi ile sahip oldukları

arasındaki farkı unutan, sahip olduklarını kaybettiğinde,

kendini boşlukta hisseder bu alemde."

Kıssadan hisse:

"Ben" dediğimiz şeyi oluşturan pek çok rol var. "Acıkan,

yiyen--içen ben" vardır; "konuşan, düşünen, algılayan

ben" vardır; bunlar psikolojik rollerimizdir. Bir de sosyal

rollerimiz vardır, mesleki rollerimiz vardır; evlat, anne,

baba, öğrenci, öğretmen, avukat, müdür, alıcı, satıcı...

rollerine bürünürüz.

Sosyal/toplumsal rollerimizi o kadar benimseriz ki,

giderek psikolojik rollerimizi küçümser, hatta unuturuz.

Doktor, mühendis, müdür yanımıza çok önem veririz de,

"yiyen--içen, uyuyan, konuşan, düşünen ben"i küçük bir

şey olarak algılarız. Oysa, psikolojik ve sosyal rollerimiz

bir bütündür ve psikolojik rollerimiz "küçük şey" değildir.

Sıcak bir yaz günü buz gibi bir bardak suyu Doktor Ayşe

Hanım içmez; Ayşe içer. Doktor Ayşe Hanım hastalarına

bakar.

Soğuk bir kış günü, bir bardak tarçınlı salebi Müdür Bey

içmez, Ahmet içer; Müdüre Hanım içmez, Zeynep içer.

Biz günlük yaşamda salebi Ahmet'in değil, Müdür Ahmet

Bey'in içtiğini düşünüyoruz. Müdürlüğü Ahmetlikten daha

fazla önemsiyoruz. Hatalıdır bu tavrımız. Eğer, yiyen,

içen, düşünen, manzarayı seyreden Ahmet olmasaydı,

Müdür Ahmet de olmazdı.

Bir Çinli bilgenin sözü: Doğduğun zaman l'sin, sapsade

bir 1. Zamanla l'in sağına sıfırlar eklersin; diplomaların

olur, unvanların, rollerin, rozetlerin olur, evler, arabalar

alırsın. Bunların her biri bir sıfırdır ama l'in sağına

eklendikçe senin değerin artar. Şu hale gelirsin:

10000000000... 0

Bütün bu sıfırların ne zamana kadar değeri vardır? Sen

hayatta olduğun sürece. Sen öldün, 1 gitti,

0000000000... 0

oldu, sıfırların hiçbir anlamı kalmadı. İşte "1" bizim

psikolojik rollerimizi, 0'lar ise sosyal rollerimizi

sembolize ediyor. Alihan Bey'in bütün 0'ları gitmiştir;

ama l'i hâlâ elindedir; onun değerini bilmelidir.

1 (bir) küçük bir şeydir. Ama sıfırlarınızın başında bu

küçük şey olmasa siz evreni fark edemezdiniz; o 1 olmasa

siz şu an bu kitabı okuyor olmayacaktınız.

Kendini bilmezlik, rol tutsaklığı, varoluşu yaşayamamanın

belki de en temel göstergesi. Varoluşumuzu

yaşayamadığımız zaman sahip olduğumuz toplumsal

rolleri giderek öz varlığımızdan üstün tutmaya başlıyoruz.

Pek çok kişiye "Müdür Bey", karısına da "Müdür Bey'in

Hanımı" denir. Ya da "Savcı Bey, Savcı Bey'in Hanımı".

Kişilerin adları çevre için önemli değildir. İşin kötüsü,

müdür bey de kendisini, giderek yalnızca "Müdür Bey"

olarak algılamaya başlar. Peki, ya müdürlüğü giderse, işte

o zaman felakettir.

Varoluşumuzu yaşayamadığımız zaman sahip

olduğumuz toplumsal rolleri,

giderek öz varlığımızdan

üstün tutmaya başlıyoruz.

Çevremde emekli olan bazı kişilerin büyük sıkıntıya

düştüklerini gözlemişimdir. Kendilerini sadece "müdür,

mühendis, eş, evlat" diye tanımlayanlar, gün gelip de bu

rollerini kaybettiklerinde sudan çıkmış balığa dönüyorlar.

Örneğin emekli olduklarında kendilerini boşlukta

hissediyorlar.

Osmanlıda bir veziri padişah azletmiş. Rütbesini,

tuğlarını, maiyetindeki adamları kaybeden vezir, akşam

konağına tek başına gelmiş. "Böyle hayat olmaz olsun"

demiş, soyunup yatağına yatmış. Dokunmaya cesaret

edememişler. Ertesi gün yorganı açmışlar ki, adamcağız

ölmüş. Oysa o vezir, küçük yaşlardan beri, sahip olduğu

psikolojik rollerin de farkında olarak yetiştirilseydi ölmesi

gerekmezdi. Vezirliği kaybettikten sonra, şimdi hayal bile

edemediğimiz, o günün yemyeşil İstanbul'unun keyfini

sürebilir, geceleri gökyüzünü keyifle seyredebilirdi.

Muhtemelen bütün parası elinden alınmıyordu; iftar

sofralarında sohbetler edebilir, okuyup düşünebilirdi.

O vezir, vezirliğe büyük ihtimalle kırkından sonra erişti.

Peki vezirliği kaybettiğinde yaşayamayan bu vezir vezir

olmadan önce nasıl yaşıyordu? Emekli olur olmaz

hastalanan bazı büyüklerimiz, o mesleğe girmeden önce

nasıl yaşıyorlardı?

Bazı rütbeler/makamlar/roller bir ayrıkotu gibi yaşam

bahçemizi öylesine kaplıyor ki, onlar sökülüp gittiğinde,

artık ekilip biçilemeyen bir bahçe, işe yaramayan bir ömür

kalıyor elimizde.

İşte bunu anlatıyor Alihan Bey'in öyküsü. Alihan Bey'in

malı mülkü önemlidir; sahip olduğu roller önemlidir.

Ancak bütün bu sosyal/mesleki rollerin yanı sıra,

psikolojik rolleri de önemlidir. Yiyen, içen, uyuyan,

konuşan, dinleyen, seyreden Alihan da önemlidir.

Psikolojik rollerimiz, sosyal rollerimizden önceliklidir.

Sosyal rollerimiz olmadan da psikolojik rollerimizle

yaşayabiliriz. Ama psikolojik rollerimiz olmadan

yaşayamayız. Veli, Alihan Bey'in, bu olmazsa olmaz

yanını, psikolojik rollerini sembolize etmektedir.

Hisse: Kendimiz ile sahip olduklarımız arasında ayrım

yapmakta güçlük çekeriz. Oysa her insan, sahip olduğu

eşyaların, unvanların, rollerin dışında, yiyip içen, konuşup

düşünen, seyredip dinleyen bir ben'e sahiptir, içimizdeki

bu sapsade ben'e sahip çıktığımızda, o güne kadar

tatmadığımız bir mutluluğu yakalayabiliriz. Belki o

zaman Aborijinler, bizim de gerçek insan olduğumuzu

söylerler.

Her insan, sahip olduğu eşyaların,

unvanların, rollerin dışında, yiyip içen,

konuşup düşünen, seyredip dinleyen

bir ben'e sahiptir.