7 ÖTEKİ--BİLMEZLİK/ BEN-MERKEZCİLİK

7

ÖTEKİ--BİLMEZLİK/

BEN-MERKEZCİLİK

"İnsan evrenin merkezindedir" sözünde, bu sözü söyleyen

bilgenin kastetmediği bir de olumsuz anlam, üçüncü bir

anlam gizli belki. O da şu:

İnsanoğlu bencildir, kendini dünyanın merkezinde kabul

eder; her şeyin onun için olduğunu, her şeyi key-fince

sömürebileceğini düşünür.

İnsan, bir yandan iletişim kurar, sosyaldir, yardımseverdir;

ama bir yandan ben-merkezcidir (ego-santriktir), olaylara

karşısındakinin bakış tarzıyla bakmaz, onunla empati

kurmaz.

Bir insan eğer ben-merkezci davranıyor, kendini

karşısındaki insanların, ötekilerin yerine koyamıyor,

onların bakış tarzlarını kavrayamıyorsa, bu durumu "ötekibilmezlik"

olarak adlandırmak istiyorum. (Kadir

bilmezliği çağrıştıran bir kavram oldu.)

Bir insan, ben-merkezci davrandığında, sadece kendi bakış

tarzını önemseyip ötekini bilmediğinde, onun bakış tarzını

kavrayamadığında sorunlar çıkar ortaya. Birkaç örnek:

Ben-Merkezci Davranışlara Örnekler

Bir müdür, hata yapan elemanına bağırıyor. Bu müdüre

niçin böyle davrandığını sorsak, büyük ihtimalle şöyle der:

"Beni sinirlendiriyor. İşlerini doğru dürüst yapsalar

bağırmam. " Bu müdür, olaya yalnızca kendi açısından

bakmakta, ben-merkezci davranmaktadır. Elemanının

istemeden hata yapmış olabileceğini, kendisine

bağırılmasından, özellikle başkalarının yanında

bağırılmasından hoşlanmadığını düşünmemektedir.

Eğer bu müdür bağırdığı zaman elemanının rahatsız

olduğunu fark edemiyorsa, ben-merkezcidir, ötekibilmezdir,

bu yüzden de empati kuramıyordur. (Eğer

müdür, elemanının rahatsız olduğunu biliyor ama

aldırmıyorsa, ben-merkezci değildir, öteki--bilmez

değildir. Peki nedir? Sadistçe davrandığını, eziyetten

hoşlandığını düşünsek yanılmış olur muyuz?)

Çatışmalarda insanların ben-merkezci davrandıklarını, çok

net bir şekilde olmasa da kısmen görebiliriz. Ancak benmerkezciliği

daha iyi görebilmek/gösterebilmek için

okuyucularıma birkaç soru soracağım:

1. Soru: Sıcak havada üç--beş günlük bir leş (hayvan

ölüsü) nasıl kokar?

2. Soru: Kaliteli bir losyon nasıl kokar?

3. Soru: Zeytinyağı sağlığa yararlı mıdır?

Lütfen yukarıdaki soruları cevapladıktan sonra kitabı

okumaya devam ediniz:

Herhalde birinci soruya "Leş pis kokar" diye cevap

verdiniz. Bakınız bence, "Leş pis kokar" demek benmerkezci

bakış tarzının ürünüdür. Çünkü, leş pis korkmaz,

leşte bir pislik yoktur. Leş, taze et yiyen canlılara, aslana,

insana pis kokar. Aynı leş, sırtlana, akbabaya herhalde

misk kokuyor.

Leşte bir pislik yoktur;

leş, taze et yiyen canlılara,

insana, aslana pis kokar;

leş, sırtlana misk gibi kokar.

İkinci soruya herhalde "Losyon hoş kokar diye cevap

verdiniz. Aynı şekilde losyonda da herkes için geçerli bir

hoşluk yoktur. Losyon bize güzel kokar; bazı hayvanlara

iğrenç kokar; losyondan bucak bucak kaçarlar.

Herhalde üçüncü soruyu da "zeytinyağı sağlığa yararlıdır"

diye cevapladınız. Bu cevap da ben-merkezci bakış

tarzının, öteki--bilmezliğin ürünüdür. Zeytinyağı biz

insanlara yararlıdır; ama bir damlası bazı böcekleri

öldürürmüş. (Hangi böcek olduğunu söylemek

istemiyorum.)

Bakınız, yukarıdaki örneklerde de görüldüğü üzere,

dünyaya bakarken kendimizi merkez alıyoruz, benmerkezci

düşünüyoruz. Dilimiz ile bu düşünme sistemi

arasında paralellik oluşturmuş bulunuyoruz. "Leş pis

kokar, losyon güzel kokar" derken dünyada bizim

dışımızda da yaşayanlar bulunduğunu unutuyoruz.

"Benim düşüncelerim en doğrusu" derken de bunu

yapıyoruz. (Arada ben de yapıyorum bunu.) Ama

unutmayalım:

Losyon bize güzel kokar,

zeytinyağı insan sağlığına yararlıdır.

Bu bilgiler bütün canlılar için geçerli değildir.

Ben-merkezciliğimizi üç grupta toplayabiliriz. Bunlar,

fiziksel, zihinsel, duygusal.

Fiziksel Ben-Merkezcilik: Kime Göre?

Sokakta bir adres sorduğunuz zaman, insanların en az

yarısı, eliyle göstermeden "soldaki yolu izle; sağa dön"

benzeri şeyler söylerler. Bunu söyleyen kendi solunu

kasteder; o kişi karşınızda durduğu için onun solu sizin

sağınız olur. Aslında sizin sağ tarafa gitmeniz gerekir ama

o "sol" dedi diye siz sola, yani yanlış tarafa gidersiniz. (Bu

durum yalnızca ülkemizde değil, dünyanın hemen her

yerinde karşınıza çıkar.)

Adres tarifindeki bu yanlışlık, tarif eden kişinin benmerkezciliğinden

kaynaklanmaktadır. Tarif eden kişi

kendini karşısındakinin yerine koymamakta, fiziksel

açıdan ben-merkezci düşünmekte ve davranmaktadır.

Bir öykü:

Karşıdaki Adam

Bir ırmağın bu yakasında bir adam varmış. Karşı yakasında da

başka bir adam. Irmak geçilmesi zor bir ırmakmış. Bu yakadaki

karşı yakadakine seslenmiş: "Hey, karşıya nasıl geçebilirim?"

Karşı yakadaki adam hayretle cevap vermiş: "Ne lüzum var,

sen zaten karşıdasın."

Nerede okuduğumu hatırlamıyorum. Internet'teki imzasız

öykülerden biriydi galiba. İnsanın ben--merkezciliğini güzel

anlatıyor.

Bu öyküyle benzer bir şey var. Nice İstanbulluya "Nerede

oturuyorsun?" diye sorarsanız size "Karşıda" diye cevap

veriyor. Anadolu'da oturanlar da öyle, Rumeli'de oturanlar

da öyle.

Araba park ederken yardım eden çok olur. Arkadan şöyle

bir ses duyarım: "Gel, gel, gel, sağ yap, sol yap, topla,

topla... " Ne yana toplamanı gerektiğini hiç

anlamamışımdır.

Dünya haritasına bakınız. Avrupa kuzeyde, yukarıdadır.

Bunun nedeni, coğrafyayı, coğrafyanın matematiğini

geliştirenlerin Avrupa'da yaşamış olmaları. Uzayda

dünyanın aşağısı--yukarısı yoktur. Ama yeryüzünde bir

yerküre yaptığında, kendi ülkesini yukarıya yerleştirmek

insanoğluna iyi gelmektedir. Eğer coğrafyayı Aborijinler

geliştirmiş olsalardı, Avustralya bugün haritaların

yukarısında bulunurdu. (Aborijinler kendilerine "Gerçek

insanlar" diyorlarmış; galiba aynı şeyi Batılılar da

kendileri için düşünüyorlar.)

Fiziksel ben-merkezcilikle ilgili bir son söz: Dünya

gördüğünüz gibi değildir. Leş "size" pis kokmaktadır;

dünya da size böyle görünmektedir. Eski Yunanda bir

bilge, muhteşem bir sezgiyle "Cisimlerde renk yoktur;

renk ışıktadır" demiş. Galiba olay şu: Bir cisimden

gözünüze belli dalga boylarında ışık gelir; beyin bunu

yorumlar, "kırmızı" diye algılar. Cisimlerde renk yoktur;

renk beyninizdedir. Nitekim bir köpek veya arı dünyayı

bizim gibi görmez.

Dünya bizim gördüğümüz gibi değildir. Sağlam bir

duvarın dopdolu olduğunu görürüz. Oysa o duvarın

onbinde biri atomların çekirdekleri ve elektronları

tarafından doldurulmuştur; atomun içinde büyük bir

boşluk vardır. Duvarın onbinde 999'u boştur. Biz dolu

görürüz.

Zihinsel Ben-Merkezcilik

Karşımızdakilerin dünyayı ve olayları algılama ve

düşünme biçimlerinin yanlış olduğunu, bizim algılama ve

düşünme biçimimizin ise tek doğru olduğunu düşünmek

zihinsel ben-merkezciliktir. Fiziksel ben-merkezcilik

zihinsel ben-merkezciliği besler.

Diyelim ki çocuğunuza matematik ödevinde yardım

ediyorsunuz. Size göre kolay bir şeyi anlamadı. Çocuğa

'Yavrum bak çok kolay" deriz. Leşte pislik yoktur, bize pis

gelir. Problemlerde de kolaylık veya zorluk yoktur; bize

göre kolay veya zordur.

Bir öykü:

Saz Çalamayan Bektaşi

Bir Bektaşi saz çalmayı bilmiyormuş. (Belki de biliyordu da

bize ders vermek için bilmiyor gözükmüş.) Bilmediği için de

sol elinin bir parmağını sazın bir perdesinde hareketsiz tutup

sağ eliyle de çalar gibi yapıyormuş. Bir ara birisi "Erenler,

başkaları ellerini perdede gezdiriyor, senin elin niçin sabit?"

diye sormuş. Bektaşi, "Benim tuttuğum yer en doğru yerdir.

Onlar benim tuttuğum yeri arıyorlar" demiş.

Yukarıdaki öykü, ben-merkezciliği çok güzel anlatıyor.

Ben-merkezci kişi, kendi bakış tarzının, kendi

düşüncelerinin tek doğru olduğunu, kendisi gibi

düşünmeyenlerde bir bozukluk bulunduğunu düşünür.

Bazen de kendi gibi düşünmeyenleri değiştirmeye,

kendine benzetmeye çabalar.

İnsan ilişkilerinde ben-merkezcilikten tamamen

uzaklaşmak herhalde mümkün değil, belki gerekli de

değil, u Ben-merkezciliğin fazla olmaması yeterli.

Bir öykü:

Menemen Treni

Bir dostum gerçek diye anlattı. Tren İzmir'den Menemen

istikametinde yola çıkmış. Yaşlı bir teyze kondüktörü çağırıp

"Yavrum Menimen'e varınca beni bildiriver, aman unutma"

demiş.

Kondüktör de "Sen uyu teyzem, Menimen'i vannca ben seni

bildiricem" diye garanti vermiş. Teyze güvenip uyumuş.

Kondüktör ise olayı unutmuş. Tren Menemen'i geçmiş. Epey

sonra kondüktör teyzenin ineceğini hatırlayıp makiniste

koşmuş. Treni durdurmuşlar ve üzülmüşler. Gecenin bir vakti

kadıncağızın Menemen'e tek başına dönmesi olacak iş

değilmiş. Makinist "Dur, ben treni geri alayım, Menemen'e geri

dönelim. Gece fark eden olmaz; soran olursa da 'Yanlış

makasa girmişiz' deyip idare ederiz" demiş. Ve gece

karanlığında Menemen'e geri dönmüşler. Kondüktör koşup

teyzeyi uyandırmış "Kalk teyzem, Menimen'i vardık" demiş.

Teyze uyanmış "ömrüne bereket yavrum" diyerek çantasını

açmış, bir hap çıkarıp yutmuş. Tekrar başını yaslamış.

Kondüktör hayretler içinde, inmiyor musun diye sormuş. Teyze

"Yok yavrum, ben bugün doktora gittiydim, doktor iki tane hap

verdi. Birini Basmane'de alcen dedi, ikinciyi de Menimen'i

vannca alcen. Ben hapımı aldım, kal sağlıcakla" demiş.

Karşınızdakinin sözlerine veya davranışlarına bakıp onun

ne düşündüğünü yüzde yüz anlamanız mümkün değildir.

Ancak;

önemli olan, hata yapmamak değil,

yapılan hatalardan ders almak (geribildirim almak),

tecrübe kazanmaktır.

Zihinsel ben-merkezcilik bireylere özgü değildir.

Toplumlar da sergiler bu tavrı. Tarih boyunca nice toplum

kendini herkesten üstün görmüştür. Bilimde, felsefede bile

bu ben-merkezci tavrı görmek mümkündür.

Batılı bilim insanlarının yazdığı "Dünya Tarihi" veya

"Bilim Tarihi" adını taşıyan nice kitap sadece Batı

tarihinden ve biliminden söz eder. Pes.

Belki benzeri tavır bizde de var. Çocukluğumda şunu sık

duyardım: "Efendim, Batı bu seviyeye bizim sayemizde

ulaştı. Barutu, kağıdı, pusulayı, biz Çin'den aldık; Batı da

bizden öğrendi. Biz olmasaydık var ya, Batı geri kalırdı. "

Pes.

Duygusal Ben-Merkezcilik

Karşınızdakinin haklı olduğunu düşünebilirsiniz, onun

bakış tarzını kavrayabilirsiniz. Ama bir de onun neler

hissettiğini anlamalısınız. Karşınızdakinin duygularına

kapalı kalıp yalnızca kendi duygularınızı fark ettiğinizde

duygusal ben-merkezcilik sergilemiş olursunuz.

Bazı beyler eşleri ağladığında, bunu gereksiz buluyorlarsa

"Hanım bunda ağlayacak ne var" derler. Böyle

söylediklerinde, farkında olmadan, bir insanın ağlaması

için mantıklı/makul nedenler bulunması gerektiğini ifade

etmiş olurlar. Oysa, bütün duygusal davranışlar gibi

ağlama da, öznel (sübjektif) bir değerlendirmenin

sonucudur.

Bir öğrenci "Ders çalışmak beni sıkıyor" dediğinde

annesi / babası "Biz senin yaşındayken hiç sıkılmazdık;

sıkılma, bu senin istikbalin" derlerse, bu sözleri duygusal

ben-merkezciliğin ürünüdür. Anne-baba çocuğun, kendine

özgü, öznel duyguları olabileceğini düşünmemektedir,

onun duygularına benzer duygusal yaşantı

geçirememekte, kısacası çocuklarıyla empati

kuramamaktadırlar.

Eğer ders çalışmaktan sıkıldığını söyleyen çocuğa "Sen

ders çalışmaktan sıkılıyorsun" şeklinde basit bir mesaj

verseler, bu mesaj ben-merkezcilikten uzak olurdu.

Çocuğunuza "Çalışmaktan sıkılıyorsun" derseniz çalışmaz

diye endişe edebilirsiniz. İyi de, "çalış" dediğiniz zaman

da zaten çalışmıyor. Bari "sıkılıyorsun" diye empati

kurarak söze başlayın da aranızda bir diyalog kurulma

ihtimali artsın.

Bu konuda son olarak şunu belirtmekte yarar var. Fiziksel,

zihinsel, duygusal ben-merkezcilik, birbirlerinden

tamamen bağımsız şeyler olmayıp birlikte işleyen

yapılardır. İçlerinden birini sergilediğimizi fark

ettiğimizde, diğerlerini azaltma şansımız artar.