15 CEZA, ÖDÜL, GERİBİLDİRİM, YAPTIRIM

15

CEZA, ÖDÜL,

GERİBİLDİRİM,

YAPTIRIM

Ceza ve ödül, canlının belirli bir davranışı yapmasını

sağlamak için bir insan tarafından kasıtlı olarak verilen

uyarıcılardır. Geribildirim ve yaptırım (müeyyide) ise bir

davranışın doğal sonucudur; davranışın neye yol açtığı,

hedefe ne kadar yaklaştığı konusunda ortaya çıkan

bilgidir. İstenen düğmeye basınca hayvanın yiyecek

alması veya çocuğun istenen bir davranışı yapınca aferin

alması ödüldür. Hayvana veya bir insana istenmeyen bir

davranış yaptıktan sonra bir itici uyarıcı yöneltirsek, bu da

ceza olur. Bilgisayar başında bir tuşa dokunduktan sonra

ekranda bir şekil ortaya çıkması geribildirimdir; bir ayının

ağaç kabuğunu kurcaladığında bal bulması geribildirimdir;

öğrenciye verilen sınav sonuçları geribildirimdir.

Geribildirimler olumlu veya olumsuz -eğer bir insan

elinden çıkıyorsa ödül veya ceza- olabilir. Geribildirim,

doğada veya toplumda ortaya çıkabilir, kasıtlı olabilir

veya olmayabilir. Yaptırım ise geribildirimin özel bir

halidir. "Yaptırım" dendiğinde, toplum kurallarını

gözetmeye yö-nelik kasıtlı geribildirimler kastedilir.

Doğada yaban arılarını rahatsız ettiğinizde arıların sizi

sokması, daha çok bir geribildirimdir. Trafik kurallarını

ihlâl ettiğinizde polisin ceza yazması da bir geribildirim,

ama aynı zamanda bir yaptırımdır.

Geribildirimde adeta yapılan bir işin sonucu hakkında

bilgi verilir. Yaptırımda ise "yapmazsan yaptırırım"

mantığı vardır. (Yaptırımların hepsi değilse de bir kısmı

cezadır.)

Ceza Tuhaftır, Komiktir

Ceza doğal değildir, tuhaftır, komiktir. Bakınız niçin:

Geribildirim, yaptırım, bir davranış sonucunda ortaya

çıkan doğal durumdur. Ceza doğal değildir. Çünkü doğada

ceza veya ödül yoktur, geribildirimler, yani davranışınız

sonucunda ortaya çıkan doğal durumlar vardır. Örnek:

Doğada, elinize bir çubuk alıp yaban arılarını rahatsız

ederseniz, bu davranışınızın doğal sonucu şudur: Arılar

sizi sokar. Arılar sizi cezalandırmak için sokmazlar;

davranışınızın doğal sonucu sokulmaktır. Eğer siz arıları

rahatsız ettiğiniz için bir fil gelip sırtınıza hortumuyla

vursaydı, bu ceza olurdu. Çok şükür doğada böyle

tuhaflıklar yoktur.

Eğer ormanda yanlış mantarı yerseniz, bunun doğal

sonucu (geribildirimi) şudur: Hekimler midenize hortum

sokup yıkarlar. Bunu size ceza olsun diye yapmazlar.

Yanlış mantar yemenin doğal sonucu, midenizin

yıkanmasıdır. Eğer siz yanlış mantar yediğiniz için yaban

atları size çifte atsaydı, bu ceza olurdu.

Trafikte ceza işe yaramıyor. İstediğiniz kadar para cezası

verin, insanlar bir yolunu bulup kurtulmayı beceriyorlar;

kurtulmak için yöntemler geliştiriyorlar. Örneğin, şoförler

arası dayanışma (!) sergiliyorlar, radarı gören, diğer

şoförleri uyarmak için sevabına (!) selektör yapıyor.

Trafik cezası işe yaramıyor. En azından parası olan için

caydırıcı değil. Bir de ehliyetin belirli bir süre alınması

var. Birkaç defa radara yakalanırsanız ve alkollü araç

kullanırsanız ehliyetiniz alınıyor. Ehliyete el konması,

kısmen ceza sayılabilir, ama bence daha çok bir yaptırım

(müeyyide). Çünkü temelde insanların korunması amacına

yönelik; ehliyet, alkollü sürücüyü ve başkalarını korumak

amacıyla alınıyor.

Şimdi eğer alkollü yakalanan sürücüye polis, bir öğün

yemek yememe cezası verseydi, çok tuhaf olurdu. (Bazı

Batılı filmlerde çocuklara yemek yememe cezası

verildiğini sıklıkla görebilirsiniz. Örneğin bir anne "Sana

tatlı yok, çabuk odana çık" der.)

Ceza tuhaftır, çünkü yapılan davranış ile ceza arasında

doğrudan bir ilişki yoktur. Çocuğun sofrada gürültü

yapması ile ceza alıp tatlı yememesi arasında doğrudan bir

ilişki yoktur. Gürültü yapan çocuğa yemek yememe cezası

vermek yerine mola uygulanabilir. (Mola kavramını bir

sonraki bölümde ele alacağız.)

Çocuk yemek yemiyor, bağırıyoruz (cezadır bu), Kalemle

duvarı çiziyor, bağırıyoruz. Suyla oynayıp üstünü

ıslatıyor, bağırıyoruz. Yemek yemiyor, bağırıyoruz.

Tuhaflığı görüyor musunuz? Çocuğun davranış repertuarı

zengin, bizimki ise bir tane: Hep aynı davranışı

sergiliyoruz; bağırıyoruz ya da vuruyoruz.

Cezanın Güçsüzlüğü

Çocuk yemek yemiyorsa, biraz beklemek, uyarmak, daha

sonra da sofrayı toplamak uygun olur. Bir sonraki öğüne

kadar sofra kurulmaz. Bu bir ceza değildir, işin doğası

gereğidir; bu bir geribildirimdir, yaptırımdır. Biz, önce

yemedi diye çocuğa bağırıyoruz, daha sonra da iki öğün

arasında istediği anda sofrayı kuruveriyoruz. Bu

tavrımızda bir tutarsızlık vardır.

Çocuk eğer kalemle duvarı çizerse, bunun yaptırımı

duvarı silmesi veya çizmemeyi öğrenene kadar kalemsiz

kalmasıdır. Eğer çocuk suyla oynarsa bunun yaptırımı

ıslanmaktır.

Ahşap, toprak kap, yünlü, pamuklu gibi doğal

malzemelerin yanı sıra plastikler, sentetikler, doğal

olmayan malzemeler var. Doğal olmayan eşyalar işimize

yarıyor. Ama sonuçta gönlümüz doğaldan yana. Doğa,

doğal olmayan malzemeyi, örneğin plastiği kolay kolay

hazmedemiyor. Bana öyle geliyor ki, insana geribildirim

verilmesi, yaptırım uygulanması doğal, insanın doğasına

uygun bir şey. Ceza ise insan doğasına aykırı bir şeydir.

Plastiği hazmedemeyen doğa gibi, insan da cezayı kolay

kolay hazmedemiyor, içine sindiremiyor.

Ceza, doğaya, insanın doğasına uygun değildir.

Plastiği hazmedemeyen doğa gibi,

insan da cezayı kolay kolay hazmedemiyor.

Oysa yaptırımlar doğaldır, doğamıza uygundur;

sindirilebilir.

Ceza/eleştiri, bir davranışı yapmamayı öğretir, örneğin

ceza okul fobisi oluşturabilir. Ancak karmaşık

davranışları, eleştirel düşünmeyi, hayata olumlu bakmayı,

insan sevgisini veya matematiği ceza ile öğretemeyiz.

Ceza, korku yaratabilir, geriletebilir, ama geliştirmez. İşte

bu yüzden ceza güçsüzdür.

Güçsüzler, konuşmak yerine ceza vermeyi tercih ederler.

Ama ne ilginç ki cezaları da kendileri gibi güçsüzdür.

Çocuğa Dayak Ahlak Dışı mı?

Maalesef evet. Çünkü, "Çocuğun iyiliği için" diye

mantığa büründürsek bile, bir yetişkinin bir çocuğu

dövmesi demek, güçlünün zayıfı dövmesi demektir.

Güçlünün zayıfı dövmesi ise genelde istenmeyen bir

şeydir, ahlaki bakımdan kabul edilmez. Güçlünün zayıfa

fiziksel güç uygulaması, toplumlarda göre geldiğimiz bir

şey. Doğada bu durum doğaldır; güçlünün zayıfı ezmesi,

yemesi ahlak dışı değildir. Çünkü doğada "ahlak" kavramı

yoktur. Neokortekse, dile, dilin refakat ettiği bilince sahip

insan, ahlak anlayışına da sahiptir. Ve insanlar için

güçlünün zayıfı ezmesi, işlevsel olabilir, ancak ahlaki

değildir.

Güçlünün zayıfı ezmesi doğada doğaldır.

Ancak bu durum,

insanlar arasında doğal değildir,

anlak dışıdır.

Bir baba düşünün: Gün boyu ev dışında bir çok kişiye

sinirleniyor; ama kendini tutuyor. Gittiği resmi dairedeki

kadın memura sinirleniyor, içinden bir tokat atmak

geçiyor belki ama asla böyle bir şey yapmıyor. So-kakta,

işyerinde insanlara kızıyor, içinden vurmak geçiyor ama

vurmuyor. Niçin vurmuyor? Çünkü sağa sola birer tokat

atarsa çok masraflı olur, karşılık verirler, mahkemeye

düşer.

Aynı baba evine geliyor ve on yaşındaki oğlu canını

sıkıyor, o da kalkıp bir tokat atıyor. Niçin? Çünkü oğluna

tokat atması masrafsızdır; babaya pahalıya mal olmaz.

Çocuk karşılık veremez, mahkemeye veremez. Evde biri

çocuğu dövmenin maliyeti yoktur. İşte bu yüzden

çocuklarımızı dövmek ahlak dışıdır. Adamına göre

davranıyoruz; karşımızdaki adam güçlüyse, arkası sağlam

ise öfkemizi kontrol ediyor, saygılı davranıyoruz. Eğer

karşımızda küçük bir adam, küçük bir hanım varsa,

gücümüzü kullanıp onu eziyoruz. Bu tavır ahlak dışıdır.

Yaptığı sporun felsefesini kavramış bir tekvandocu bir

boksör sokakta dövüşmez; üzerine gelirlerse, kendini

korumadan önce uyarır. Böyle davranan bir sporcu,

güçlünün zayıfı ezmesinin ahlakdışı olduğunun

farkındadır.

Sokakta güçlünün zayıfı, evde ana babanın çocuğu veya

erkeğin karısını dövmesi ahlaki değildir. İşyerinde amirin,

bana gücü yetmez rahatlığı içinde memura hakaret etmesi

ahlaki değildir.

Ceza ve Ödül Yerine Geribildirim

Eğitim psikolojisi alanında, farklı uzman görüşlerinden

kaynaklanan çeşitli modalar yaşandı bugüne kadar.

Örneğin, İkinci Dünya Savaşı'nda otorite altında insanların

umulmadık saldırganlıklar sergilediklerini gözlemleyen

uzmanlar, savaşı izleyen yıllarda, otoriteden uzak,

tamamen serbest çocuklar yetiştirilmesini önerdiler.

Ancak görüldü ki, "sıfır otorite" çocuk eğitiminde yararlı

olmuyor. Çocukların ifadelerinden de anlaşılıyordu ki,

çocuklar, ana babalarının baskıcı olmayan rehberliklerine

ihtiyaç duyuyorlardı. Neyi yapıp neyi yapamayacaklarının

kendilerine söylenmesini, ancak bu konuda ısrarcı ve katı

davranılmamasını istiyorlardı.

Yine bir dönem, çocukların ödül ve ceza ile eğitilmesi

gerektiği -bu aslında tarihin başından beri yaygın bir

görüştü- önerildi. Daha sonra uzmanlar çocukların

yalnızca ödülle eğitilebileceğini ileri sürdüler. Cezaya

karşı bir tavır sergilendi. Son zamanlarda ise "Ne ceza

olmalı ne ödül; yalnızca geribildirimle çocuk

yetiştirilebilir" görüşü yaygınlaştı. Öfkeli çocuklara mola

uygulaması, bu görüşün bir uzantısı oldu.

Günümüzdeki yaygın görüş, ödüle ve cezaya

başvurmadan, yalnızca geribildirimle çocukların

eğitilebilecekleri yolunda.

Geribildirim nedir? Bir davranışın sonucu hakkında

çevreden edinilen bilgiye "geribildirim" adı verilir.

(Yukarıda da belirtildiği üzere, bazı geribildirimler

yaptırım niteliği de taşıyabilir.) Bu bilgiyi, yani

geribildirimi, çocuk bazen kendi kendine edinir,

davranışının sonucunu kendi kendine değerlendirir.

Örneğin odasını topladığında, bu durumun kendine

kolaylık sağladığını fark eder. Kendi kendine aldığı bu tür

geribildirimler çocuğun bağımsız, kendine güvenli

olmasını kolaylaştırır.

Bazen de çocuğa geribildirimleri çevresi verir. Çocuğunuz

odasını topladığında ona "aferin" derseniz, bu ifade içinde

yoğun olarak ödül bulunan bir geribildirim sayılır.

Aşağıda tartışılacağı üzere, yerinde kullanılmayan ödülün

birtakım sakıncaları vardır. Eğer odasını topla yan çocukla

bu davranışının ne işe yaradığını konuşursanız, örneğin

ona, "Artık aradığın kitabı kolayca buluyorsun, bu yüzden

de sabahları çantanı rahat hazırlıyorsun, okula geç

kalmayacaksın" derseniz, ona geribildirimi vermiş

olursunuz. Verilen bu geribildirim aynı zamanda bir ödül

de içerir. Aslında her geribildirim, aynı zamanda bir ödül

veya eleştiri içerir. Ancak her ödülün içinde, bu ödülün

niçin verildiğine dair açık bir bilgi, yani geribildirim

bulunmayabilir. Burada şunu belirtmek isterim: Ödül

cezadan, geribildirim ise ödülden üstündür. Ödül ile

geribildirim arasında, geribildirimin lehine küçük bir

farklılık bulunabilir. Ancak bu farklılık uygulamada

önemli farklar yaratabilir.

Ödül--ceza--geribildirim üçlüsünde benim tercihim,

çocuklara "sıfır ceza, az ödül, bol geribildirim" vermektir.

Ödülün Sakıncaları

Çocuklarımıza ödül verelim, ancak ödül verirken şunları

bilmekte yarar var:

1. Çocuğa küçükken, bazı şeyleri öğretirken, örneğin

tuvalet alışkanlığını kazandırırken aferin gibi, şeker gibi

dış ödüller verilebilir. Ancak çocuğun yaşı büyüdükçe, dış

ödüllerin yerini iç ödüller almalıdır; çocuk kendi

davranışlarının sonucunu değerlendirebilmen, bazı şeyleri

başardığında kendisiyle gurur duymalıdır.

2. Ödül, çocuğu, ödül verene bağımlı kılabilir. Çocuk

kendisi istediği için veya gerekli olduğu için değil, birileri

ödül verdiği için bazı şeyleri yapmaya yönelebilir.

Bağımlı kılıcı özellikleriyle dış kaynaklı ödüller, vicdan

gelişimini ve bireyselleşmeyi engelleyebilir.

3. "Sınıfı geçersen sana şunu alırım" şeklindeki haberli

ödüller, bir tür rüşvet sayılabilir. Rüşvete alışan bir

elemanın, rüşvet olmadığında işini aksatması gibi, ödüle

alışan çocuklar da, ödül olmadığında istenen davranışları

sergilemeyebilirler.

4. Her ödül, her aferin, aynı zamanda bir eleştiri de içerir.

"Bugün çok şıksın" mesajının altında, dünkü kıyafete

ilişkin bir eleştiri de bulunmaktadır. Bazen uzun saçlı bir

genç erkek saçını kestirir, komşu teyzeler, "Aman pek

efendi oldun" derler. Burada da saçını kestirmeden önce

efendi olmadığı görüşü örtük şekilde dile getirilmektedir.

5. Okullarda, işyerlerinde ödül, kişilerin motivasyonunu

artırabilir; ancak dikkatli verilmezse bazı ödüller

küskünler de yaratabilir. Özellikle okullarda, kimi öğrenci

kurdeleyi erken hak eder, bir diğeri nice sonra okumaya

çıkar. Kurdeleyi geç takan öğrencinin bu durumdan zarar

görmesini önlemek için öğretmenin birtakım telafi edici

önlemler alması gerekecektir. Hem okumaya erken çıkanı

mağdur etmeyecek hem geç çıkanı mahzun etmeyecek

önlemler gereklidir.

Kurumlarda ödül verilirken,

hem ödülü hak edenler mağdur edilmemeli,

hem de ödül alamayanlar mahzun edilmemelidir.

6. Ödül karşılığında istenen davranışları sergileyen bir

çocuk, ödüle doyduğunda veya ödülü kendi gayretiyle

elde ettiğinde* sizi dinlemeyecek, isteneni yapmayacaktır.

Çünkü ödül, bizi, yaptığımız işin doğruluğuna değil, kârlı

olduğuna inandırır.

Ödül, bizi, yaptığımız işin doğru olduğuna değil,

kârlı olduğuna inandırır.

Geribildirim ise bize doğru yolda

olduğumuzu gösterir.

Çocuklarımıza, birbirimize ödül verelim, ancak dikkatli

olalım.

Bu bölümde iletilen görüşlerin uygulaması sayılabilecek

bir romandan, Küçük Ağaç'ın Eğitimi'nden söz et-mek

istiyorum.