14 MARİFET İLTİFATA TÂBİDİR

14

MARİFET İLTİFATA

TÂBİDİR

Dilimizde, dünden gelen birtakım atasözleri var. Bugün

bunlardan bazılarını hâlâ beğeniyoruz, bugünkü

bilgilerimize uygun buluyoruz, bazılarını ise

beğenmiyoruz*. Örneğin "Kızını dövmeyen dizini döver"

sözü, eğitim psikolojisi kapsamındaki günümüz

bilgileriyle bağdaşmıyor, tedavülden kalkmış gözüküyor.

Ancak bazı atasözleri hâlâ geçerli. Bunlardan birisi şu:

"Marifet iltifata tâbidir."

"Marifet iltifata tâbidir" sözü, bir insanda bir beceri

geliştirmek istediğimizde, o insana iltifat etmek

gerektiğini belirtiyor. Bu söz, psikolojideki edimsel

(operant) şartlama yaklaşımını adeta özetlemektedir.

* Eğer dünyadaki bütün dillerde söylenmiş bütün atasözlerini gözden

geçirecek olsak, sanırım hemen her konuda, birbirinin zıttı nitelikte atasözü

bulabilirsiniz. Kültürler ve zamanlar arasındaki farklılıklar, atasözlerine de

yansımış olsa gerek.

Edimsel şartlama kısaca şu: Bir insan veya hayvan, belirli

bir uyarıcı karşısında bir davranış sergilediğinde, eğer bir

pekiştireç elde ederse -örneğin bir yiyecek veya aferin

alırsa- gelecekte aynı davranışı sergileme ihtimali artar.

Köpeğiniz, adını söylediğinizde yanınıza gelse, siz de ona

yiyecek verseniz -veya yalnızca sevseniz-, ilerde adını

söylediğinizde yanınıza gelme ihtimali yükselir. Ya da

diyelim ki bir çocuk eline bir kitap aldı ve resimlerine

bakmaya başladı; siz ona "aferin" derseniz, gelecekte

çocuğun aynı davranışı tekrarlama ihtimali artar.

Kısacası siz, hayvanlara veya insanlara, bir şekilde iltifat

ederseniz (yiyecekle veya aferin vererek iltifat ederseniz),

onların kendilerine özgü marifetler/beceriler edinmelerine

katkıda bulunmuş olursunuz.

(Bu noktada şunu belirtmekte yarar var: Edimsel

şartlamada, dış kaynaklı/güdümlü bir öğrenme, daha

doğrusu bir "öğretme" söz konusudur. Çocuğun yaşı

büyüdükçe, dışarıdan verilen

geribildirimlerin/pekiştireçlerin yerini iç kaynaklı aferinler

almalıdır. Örneğin bir genç, birileri ona "aferin" dediği

için değil, başarmaktan haz duyduğu için çalışmalıdır.

Ancak çocuklar büyüdüklerinde, dışarıdan verilen

aferinler, azalarak da olsa devam etmelidir. Yetişkinlerin

de, ara ara da olsa aferin'e ihtiyaçları vardır.)

Marifet iltifata tâbidir sözü, geleneksel kültürümüzün

sezgi gücünü sergiliyor. Gerçi somut--soyut (yani yiyecek

vererek veya överek) iltifat etmek, bir beceri geliştirmede

tek yol değildir, insanlar hatta hayvanlar, model alma veya

keşfetme yoluyla da öğrenirler. Ancak pekiştireç

verme/iltifat etme de öğretmede önemli bir yoldur.

Okulda aferin, evlilikte iltifatın her türlüsü, işyerinde

para-övgü, sokakta teşekkür, insanların gelişmelerine,

mutlu olmalarına yol açar.

Bilime, Sanata, Spora İltifat

Kişiler iltifat yoluyla gelişebilirler; aynı zamanda

çevrelerine iltifat ederek veya etmeyerek çevrelerini

şekillendirirler. İbn-i Sina "Bilim ve sanat iltifat

görmediği ülkeyi terk eder" demiş.

Eğer bilime, sanata iltifat ederseniz bunları geliştirirsiniz.

Doğaya iltifat ederseniz, doğal yaşamı korursunuz. Ava

iltifat ederseniz, doğal yaşamı zedeleyebilirsiniz.

Spora iltifat ederseniz sporu geliştirirsiniz. Gördüğüm

kadarıyla toplum olarak spora yeni yeni iltifat etmeye

başladık. Ben ilkokuldayken, resim, müzik, beden eğitimi

derslerinde çoğunlukla matematik yapardık. Günümüzde

artık böyle değil; resim dersinde resim yapılıyor. Ancak

yine de toplumca, futbol dışındaki sporlara yeterince ilgi

göstermediğimizi düşünüyorum. Halen okullarımızda

veli--öğretmen görüşmelerinde fizik, matematik

öğretmenlerinin kapısında kuyruklar oluşuyor da, ne

hikmetse resim, müzik öğretmenlerinin kapılarında

kuyruklar oluşmuyor.

Benim ülkem ne zaman ki resim, müzik, beden eğitimi

öğretmenlerinin

kapısında kuyruk olacak,

biz o zaman resimde, müzikte, sporda ve

bunların etkisiyle bilimde daha başarılı olacağız.

Arazi Olmaya Değil, Araziye İltifat

Etmeli

Neye iltifat ederseniz ona müstahak olursunuz (onu hak

edersiniz). Ülkemize şöyle bir bakınız; insanımız arazisine

değil, arazi olmaya iltifat ediyor. Şöyle:

Askere giden gençlere, yarı şaka yarı ciddi "Aklın varsa

askerde arazi olacaksın" diye öğüt verirler. Genç de tutar,

arazi olmaya, ortalarda gözükmemeye çalışır. Bazı

işyerlerinde insanlar, adı resmen konmasa da arazi olmaya

çalışırlar. Yeni evlenen erkeklere, tecrübeli erkeklerin yarı

şaka yarı ciddi bir önerisi vardır: 'Yardım ediyorum diye

mutfağa gir, karının bardaklarını kaza süsü vererek kır;

seni bir daha mutfağa sokmaz. " Yani mutfakta da arazi

olmasını öğütlerler. Eh, artık herhalde ülkede de arazi ol,

etliye, sütlüye karışma, bana dokunmayan yılan bin

yaşasın de! Bu kadar arazi olmak da kötü. Çünkü, bugün

arazi olan yarın arazisiz kalır.

Bugün arazi olan yarın arazisiz kalır.

Arazi olmayın, arazinize sarılın.

Eğer siz toprağa iltifat ederseniz,

toprak da size eder.

Benim vatandaşım, üreterek kazanmak yerine toprağını

satarak kazanmayı tercih ediyor. Bu yıllardır böyle.

Kıyılardaki zeytinlikleri, narenciye bahçelerini sattı,

içerlerdeki buğday tarlalarını sattı benim vatandaşım.

Zeytin, buğday üreterek kazanmak yerine, topraklarını

satıp şehirde bir apartman dairesi almayı tercih ediyor.

Elinde kalan beş--on milyar parayla hayat boyu geçinirim

sanıyor. Oysa hazıra dağlar dayanmaz. (Vatandaşımın

satarak kazanma tercihinde yanlışlık olabilir; ancak onu

bugüne getiren şartlarda da yanlışlıklar var. Sözgelişi,

eğer kırsal kesimdeki yaşam şartlan onu tatmin etseydi,

üreterek kazanmayı tercih edebilirdi. Eğer köy enstitüleri

kapatılmamış olsaydı, köyünde oturup üreterek

kazanmaya iltifat edebilirdi.)

Yanlış İltifat, Yanlış Beceri

("Benim oğlan pek zeki... ")

Edimsel şartlamada "tesadüfi pekiştirme" denilen bir olay

vardır. Gelişigüzel verilen ödüller, hedeflenmeyen

davranışların ortaya çıkmasına yol açabilir. Tasmasından

tutmuş, köpeğinizi gezdirmektesiniz diyelim. Koşmaya

başladığında, onu yavaşlatmak amacıyla 'Yavaş!" diyerek

tutup severseniz, farkında olmadan, koşmamasını değil,

koşmasını pekiştirmiş olabilirsiniz. Gelecekte, siz "Yavaş"

dediğinizde koşma ihtimali artacaktır.

Bazen bir çocuk elini ağzına sokar, ana babası "Sokma"

diyerek elini tutar, onu kucağına alır. Ana babanın bu

davranışı, çocuk için ilgi görmek anlamına gelir; bu ilgiyi

sürdürmek amacıyla elini ağzına sokmaya devam eder.

Böylece çocuğun elini ağzına sokmaması değil, sokması

pekiştirilmiş olur. Tesadüfi pekiştirme sayabileceğimiz bu

olayda, yanlış iltifat, istenmeyen bir davranışın ortaya

çıkmasına yol açmıştır.

Yerinde kullanılmayan iltifatlar yersiz marifetlere yol

açabilir. Bu konuda bir örnek:

Nice baba oğluyla iftihar ederken, oğlunun dinlediğini

fark etmeksizin birilerine, "Bu oğlan çok zeki; sınıfta

öğretmeni bir dinler, hemen kapar; artık bir daha kitabı

okuması gerekmez" der. Bu konuşmaya kulak misafiri

olan oğlanlar galiba şu sonucu çıkarıyorlar: "Ben zekiyim

(babam öyle diyor), öğretmeni bir dinleyip hemen

kapıyorum, artık bir daha okumam gerekmiyor. Benim

kadar zeki olmayanların, aptalların, ineklerin, harıl harıl

okumaları gerekebilir. Ama çok şükür ben zekiyim. " İşte

bilinçsizce pekiştirme sonucunda ortaya çıkan bir yargı:

"Ben zekiyim; okumam şart değil!."

Baba çocukta böyle bir yargı oluşturmayı hedeflememişti.

Ancak bu yargı ve bunun devamı olarak çıkacak

"okumama davranışı" çocuğu hayatı boyunca etkileyebilir.

(Burada babanın bir hatası daha var. O da şu: "Zeka eşittir

ezberleme becerisi" sanıyor. Oysa, yeni bilgileri

keşfetmek/ üretmek de en az ezberlemek kadar, belki

ondan fazla zeka belirtisidir.)

Ailede İltifat/-sızlık

Aile üyeleri birbirlerine iltifat etmeli. Karı koca

birbirlerine zaman zaman iltifat etmeli. Kadın ve erkek, o

güne kadar eşinden aldığı güzel şeylerin ne olduğunu

söylemeli. Sözgelişi "Bana güven verdin" veya "Bunca yıl

evimizin rızkını çıkardın" ya da "Seninle birlikte olmak

keyifli; senin yanında kendimi rahat

hissettim/hissediyorum" demeli. Eşimizin, mutlaka bizi

rahatsız eden davranışları vardır; bunları söyleyelim. Ama

lütfen, onun bizi olumlu yönde etkileyen geçmişe veya şu

ana ait olumlu duygularını, düşüncelerini, davranışlarını

da dile getirelim, insanlar, birbirlerinin

eksilerini/eksiklerini yakalamak için gözlerini dört açarlar

da, artılarını, olumlu yanlarını yakalamak için aynı dikkati

göstermezler.

Bugüne kadar köyde, kentte nice ailenin sofrasına konuk

oldum. Bir kısmı akrabalarımdı, bir kısmı dostlarım. Aile

üyeleri, çocuklar, babalar, zaman zaman evin annesine

yemeklerde gördükleri eksikleri söylediler, şunun tuzu

çok, bu biraz daha pişmeliydi dediler de, şöyle bir yürek

dolusu, "Ellerine sağlık, pek güzel olmuş" denildiğini az

duydum. Lokantalarda, yemekte bir eksik gören kimi

müşteri, aşçıya iletilmesi amacıyla bu durumu garsona

söyler. Ancak, başarısı için aşçıyı kutladığını söyleyen çok

az kişi gördüm.

Konferanslarımda izleyicilere bazen, "Tipik bir baba,

çocuklarına duygularını ifade eder mi?" diye soruyorum.

Gurup hep bir ağızdan -bazen yüzlerce kişi- "Etmez" diye

cevap veriyor. O zaman, "Arkadaşlar, olumsuz yanlarını

ifade eder, olumlu yanlarını ifade etmez" diyorum.

Gülüyorlar. Bazen de şöyle devam ediyorum: "Bir baba

için sövmek kolay, övmek zordur."

Peki niçin böyle? Niçin çevremizdekilere olumsuz

eleştirileri rahatça yöneltiyoruz da olumluları

yöneltemiyoruz? Bu konuda pek çok yorum yapılabilir.

Şüphesiz konunun tarihsel, kültürel, sosyolojik nedenleri

var. Belki olumluyu söylediğimizde, eski bir alışkanlıkla

nazar değeceğinden korkuyoruz. Belki olumsuzu

söylemek, öfkeli bir avcı davranışı ve bu davranış

toplumda prim yapıyor, statüyü yükseltiyor ve eleştiren

kendisini güçlü hissediyor. Bu ve bunlara benzer derin

yorumlar yapılabilir; ancak konunun basit yorumlarından

birisi şu:

İnsanlar olumsuz eleştiride bulunmayı

birbirlerinden öğreniyorlar, özellikle bu konuda

büyüklerini model alıyorlar.

Eğer böyleyse, bu konuda yeni bir öğrenme

gerçekleştirmek, olumluyu söylemeyi alışkanlık haline

getirmek mümkündür. Bu yeni öğrenme sürecinde ilk

adım, olumsuzları söylemeyi alışkanlık haline

getirdiğimizi fark etmek olmalıdır.

Aile içinde yakınlarımızın sürekli eksiklerini,

istemediğimiz davranışlarını gözleyip söyleyebiliriz. Ama

bunun yanı sıra onların güzel davranışlarını da gözleyip

söyleyebiliriz. Sözgelişi kayınvalidenizin, size göre pek

çok olumsuz davranışı bulunabilir; ama onun en az iki de

olumlu özelliği vardır. Bir, eşinizi doğurmuş ve

büyütmüştür. İki, çocuklarınızın

anneannesi/babaannesi'dir. Bunu hiç düşündünüz mü?

Kayınvalidenizin birtakım eksileri bulunabilir;

ama en az iki de artısı vardır: Eşinizi doğurmuştur ve

çocuklarınızın ninesidir.

Ailelerde kavgalar da olur, şirinlikler de. Aradan yıllar

geçtiğinde hatırlananlar, hatırlanmak istenenler genellikle

güzelliklerdir, iltifatlardır. Annem ile babam arada

tartışırlardı, kavga ederlerdi; ama birbirlerine sevgiyle

seslendikleri de olurdu, muhabbetleri de çoktu. Şimdi

çocukluğuma dönüp baktığımda kavgalarını, kavga

ederken birbirlerine ne söylediklerini hiç hatırlamıyorum.

Yalnızca birbirlerine söyledikleri güzel sözler kalmış

hatırımda. Birbirlerine Sabahat'cığım, Salih'ciğim

demelerini hatırlıyorum, bir de babamın banyodan çıkma

törenini. Televizyonda paylaştım, okuyucularımla da

paylaşmak isterim.

Kubbemde Baki Kalan: Babamın Banyodan

Çıkma Töreni

Çocukluk anılarım arasında annemin banyodan nasıl çıktığına

ilişkin bir resim yoktur; çünkü törensizdi. Babamın banyodan

çıkışları ise bugünkü gibi aklımdadır, çünkü babamın

banyodan her çıkışında küçük çaplı bir tören yapılırdı

evimizde. Aksıranlara "Çok yaşa" denmesi gibi alışkanlık

haline gelmiş, annemle babamın yıllarca bıkmadan usanmadan

ciddiyetle sergiledikleri bir törendi bu. Babam yıkanır,

kurulanır, giyinir, banyonun eşiğinde durup "Ceee!" diyen

çocuklar gibi "Çıktım açıklara!" diye bağırırdı. Annem de ona

her seferinde aynı ciddiyet, aynı sevecenlikle "Canım benim,

sıhhatler olsun" diye karşılık verirdi. Bunları dediler de ne

oldu? Çok iyi oldu. İyi ki öyle dediler; iyi ki öyle seslendiler. Bu

şirin tören, bu rutin, tarih boyunca evimizde

tekrarlanmayacaktır. Çünkü artık babam hayatta değil. Bu

kubbede baki kalan, gerçekten hoş sadalardır. Zihnimde,

kubbemde baki kalan, onların birbirlerine sevecenlikle

söyledikleri o hoş sözlerdir. Kavga ettikleri zaman birbirlerine

ne söylediklerini gerçekten hatırlamıyorum. Sevgi sözcüklerini

hatırlıyorum, üstelik hasretle hatırlıyorum.

Sizler sevgili okuyucularım, bugün evlerinizde bağırıp çağırıyor

olabilirsiniz. Sanırım aradan kırk yıl geçtiği zaman,

çocuklarınız bağırmalarınızı, itip kakmalarınızı hasretle

hatırlamayacaklardır. Aradan kırk yıl geçtiği zaman

çocuklarınız, güzel geçmiş bir bayram gününü, keyifli bir

pazarı hasretle hatırlayacaklardır. Baki kalacak şey, sizin güzel

sözleriniz olacaktır.

İşyerlerinde elemanlarınıza bağırıp çağırmalarınızı yıllar sonra

kimse hasretle hatırlamayacaktır. Hasretle hatırlayacakları şey,

bunaldıklarında yüreklendiren bir cümleniz, işe yeni

başladıklarında dostça sergilediğiniz bir tavır olacaktır.

Yarınlarda baki kalacak şey, bugünlerdeki hoş sadalardır.

İşyerinde İltifat/-sızlık

Çevreme bakıyorum, işyerlerinde birbirlerine iltifat

etmeyen insanlar görüyorum. Nice amir, elemanına doğru

yaptığı bir iş için teşekkür etmiyor, "Teşekküre ne gerek

var, bunu yapmak için para alıyor" diye düşünüyor. Hatta

bu düşüncesini dile getiriyor.

Gözlediğim kadarıyla amirler memurlara iltifat etmiyor,

memurlar da amirlere etmiyor. Amirin memura iltifat

etmesi adetten değildir. Kafalarda olan belki de şu: Eğer

amir memuruna iltifat ederse, amirin otoritesi sarsılabilir,

memur şımarabilir, yüz bulur zam ister, hiç olmadı izin

ister. Eğer memur amirine iltifat ederse, kafalarda klişe

hazırdır; amirine iltifat eden memur, yağcılıkla,

yalakalıkla, dalkavuklukla veya yöresel ifadelerimizden

birisi olan omolukla suçlanır.

Bütün bunlar gerçekçi mi, yoksa kafalarımızdaki gerçekçi

olmayan şemaların/şablonların mı ürünü? İşyerlerinde,

gerçekten amir ile memur arasında büyükçe bir mesafe mi

bulunmalı, yoksa bulunması gerekli doğal mesafeyi

abartıyor muyuz?

Sanırım amir ile memur arasındaki uzak durma problemi,

işyerlerine özgü değil, günlük yaşamımızın hemen her

alanında karşımıza çıkıyor. Örneğin babalar ile çocukları

arasında da benzeri kopukluğu yaygın olarak görmek

mümkün. Eskiye göre azalmakla birlikte halen sürüyor,

nice oğlan, kız babasına onunla gurur duyduğunu açıkça

söyleyemiyor, babasına iltifat edemiyor. Bırakın iltifatı,

babasıyla rahatlıkla konuşamıyor. Ve ne yazık ki nice

baba, oğlunu, kızını bağrına basıp şöyle bir dolu dolu

öpemiyor. Hadi işyerlerinde mesafeli duruş gerekli

diyelim. Evde de mi gerekli? Hadi diyelim memurun

amirini övmesi yağcılıktır. Aile içinde birbirimizi övmek

de mi yağcılık?

Hemen her ortamda insanlar arasındaki ilişkilerde -fiziksel

ve psikolojik anlamda- belirli bir mesafe gerekebilir.

Ancak bu mesafeyi, kişisel kaygılarımızdan ötürü

gereğinden büyük tuttuğumuzda, iletişimde sorunlar

ortaya çıkıyor, gerginliğimiz artıyor, hatta bunların

uzantısı olarak psikosomatik rahatsızlıklar beliriyor.

Eğer amirlerin memurları, gerektikçe, gerçekçi bir şekilde

övmeleri yaygın bir tavır olursa, o zaman insanların bunu

yadırgamaları, şımarmaları söz konusu olmaz. Ve eğer bir

amir kendine güveniyorsa, memurundan gelen hak ettiği

övgüleri yağcılık olarak algılamaz. (Kendilerine güvenleri

az olan kişiler, ne söylerseniz söyleyin yadırgarlar;

övseniz bile hayra yormazlar.) Hem birbirimize iyi

davranmak, birbirimizi yüreklendirmek hem de işimizi iyi

yapmak mümkündür.

Tarihten Bugüne İltifat/-sızlık

Bu konuda tarihten iki örnek sunmak istiyorum. Birincisi

gerçek, ikincisi rivayet.

Osmanlı'nın son dönemlerinde zengin bir adamın iftar

sofraları ün salmış. Bunu duyan padişah bir akşam

habersizce konuk gitmiş bu kişiye. Ev sahibi

telaşlanmamış. Sadece adamlarına, günlük takımlar yerine

altın-gümüş çatal bıçak koymalarını söylemiş. Padişah

bakmış, sofrada her şey mükemmel; yemekler güzel,

hizmet kusursuz. Yemeğin sonlarına doğru kristal hoşaf

kasesinin eğri olduğunu fark etmiş ve hemen bunu ev

sahibine söylemiş. "Çelebi, kaselerin eğridir" demiş. Ev

sahibi, "Hünkârım, kaseler buzdandır" diye karşılık

vermiş. Meğer hoşafı buzdan yapılmış kaselerde

sunmuşlar. (Böyle bir kasede hoşaf içmek ilginç ve keyifli

olsa gerek.) Padişah hatalı bir çıkış yaptığını düşünmüş,

canı sıkılmış.

Büyük ihtimalle padişah iftar için ev sahibine teşekkür

etmiştir. Ancak bunun yanı sıra, hepimizin pek çok zaman

yaptığımız bir şeyi yapmış, nice olumlu ayrıntıyı tek tek

vurgulamamış ama gördüğü olumsuz bir ayrıntının

alelacele altını çizip söyleyivermiş. Evlerde ve

işyerlerinde aynı tavrı sürekli sergilemiyor muyuz?

Övgüde, iltifatta mehter adımı gidiyoruz da,

olumsuzu söylemekte dörtnalayız.

Bir zamanlar padişahlar, vezirleri başarılı olduklarında,

kürkler giydirerek, hediyeler vererek onları

onurlandırırlardı. Ancak, bazen en ufak bir hataları üzerine

onları idam ettirirlerdi. Piri Reis'in gerek askeri gerekse

bilim alanında pek çok başarısı olmuştu; ancak seksen

yaşlarındayken bir seferdeki hatasından ötürü idam edildi.

Geçmişteki bu tavır, bence günümüzde de, biraz stilize

olmuş halde de olsa devam ediyor. Şöyle:

İnsanlar birbirlerine bakıyorlar, bir hata görüyorlar,

ardından da "Bir hatasını gördüm, çizdim üstünü abi; bir

davranışını gördüm notunu verdim, sıfır" diyorlar. Bunun

sonucunda da ya küsüyorlar ya da birilerini işten

atıveriyorlar. Veya gençliklerinde nice emeği geçmiş

çalışanlara, politikacılara yaşlandıklarında, onların son

hallerine bakıp "dinozor" diyorlar, onca hizmetlerini

unutuveriyorlar. Galiba tarih böyle tekerrür ediyor.

Rivayete göre bir sadrazam sade bir vatandaşla tavla

oynarmış. Oynarken zaman zaman oyun arkadaşına "Al

efendim, ver efendim, buyur efendim" dermiş. Bir

sadrazamın halktan birisine kibar davranmasını

yadırgayan bir yakını ona niçin böyle davrandığını

sormuş. Sadrazam, 'Ben arada padişahla da tavla, satranç

oynuyorum. Şimdi buna al ulan, ver ulan dersem, ağzım

alışır da bir gün ya padişaha da öyle dersem" diye cevap

vermiş. Sadrazam, vatandaşa endişesinden ötürü kibar

davranıyormuş. Her yerde, her zaman çevremizdekilere

kibar davranmalıyız. Biraz endişemizden ötürü, -bu

yetmez-, biraz da genelde insana olan saygımızdan ötürü

ağzımızı iyiye, güzele, iltifata alıştırmalıyız.

Çocuklarımıza kötü modeller sergilememek için,

birbirimizi kırmamak için.

Az İltifat, Az Marifet, Övgüden

Kaçınma, Eleştiriye Rağbet

Çevremize iki tür eleştiri yöneltebiliriz: Olumlu eleştiri,

olumsuz eleştiri.

Şimdi lütfen bir düşünür müsünüz? Evinizde, işyerinizde,

okulunuzda... çevrenizdeki insanlara, daha

çok olumlu eleştiri mi yöneltiyorsunuz, yoksa olumsuz

eleştiri mi?

Galiba çoğunluğumuz olumsuz eleştirileri daha fazla

yöneltiyoruz.

Her yaşta çevreden gelen mesajlara/geribildirimlere

ihtiyacımız vardır. Bu mesajlar olumlu veya olumsuz

olabilir. Hepsi davranışlarımıza yön verir; toplumda,

doğada yapılması ve yapılmaması gerekenler konusunda

bu mesajları ölçüt alırız. Kısacası çevremizden gelen

olumlu mesajlar da olumsuz mesajlar da işe yarar, bizi

geliştirir.

Ancak olumlu mesajların bir işlevi daha vardır: Olumlu

mesajlar, olumlu eleştiriler bizi geliştirmenin yanı sıra

mutlu eder, yüreklendirir, motivasyonumuzu artırır.

Olumlu eleştiriler bizde marifet geliştirir.

Olumlu eleştirilerin az olması, insanların marifet/beceri

geliştirmelerini zorlaştırır. Çünkü ceza/eleştiri, daha çok,

belirli bir davranışı yapmamayı öğretir. (Üstelik ceza,

mevcut olduğunda etkilidir; ceza ortadan kalktığında,

bastırdığı davranışın görülme ihtimali artar.)

Labirentteki Fareye İltifat

Ceza/eleştiri, bir davranışı yapmamayı öğretebilir. Ancak

karmaşık bir davranışı, hele hele bir bakış tarzını ceza ile

öğretmek mümkün değildir. Örnek:

Labirente koyduğunuz bir fareye, elektrik şoku vererek bir

pedala dokunmamayı öğretebilirsiniz. (Pedala

dokunduğunda birkaç defa şok verirseniz kısa sürede

dokunmamayı öğrenir. Burada korku koşullaması yoluyla

fobi oluşturulması söz konusudur; pedal karşısında kaçma

ve kaçınma sergileyen farede pedal fobisi yerleşir.) Ancak

aynı fareye, labirentten çıkış yolunu şok vererek

öğretmek, son derece zordur. Fareye çıkışı öğretmek

istiyorsak, hedefe yönelik doğru davranışlarını

ödüllendirmek/pekiştirmek (bu amaçla daha çok şekerli su

verilir), bir anlamda fareye iltifat etmek gerekir.

Bir başka örnek: Bir insana ufak şoklar vererek, bağırıp

çağırarak, belirli bir araca dokunmamayı öğretebilirsiniz.

Ama aynı insana şok vererek veya bağırarak, matematiği,

dürüst olmayı veya mutlu olmayı öğretemezsiniz. Bunları

öğretebilmek için o kişiye geribildirimler vermelisiniz,

iltifat. etmelisiniz, gerektiğinde davranışlarınızla model

olmalısınız.

Marifet iltifata tâbidir; ceza faydasız, övgü keyif halidir.

(Bu cümlenin ikinci yarımını, eski söyleme benzeterek

bendeniz ekledi. )

Öğrenme, keyifle olmalıdır;

öğrenme sırasında, kişinin iç ve dış ortamı rahat

olmalıdır.

Bir gün Ankara'da Milli Eğitim Şûra Salonu'nda bir

öğretmen grubuna konferans veriyordum. Bir ara,

çevremize olumlu eleştirileri az, olumsuzları daha fazla

yönelttiğimizden söz ettim ve o an aklıma gelen şu soruyu

sordum: "Değerli öğretmenlerim, eminim, sınıfta 'aferin'i

etkili bir araç olarak kullanıyorsunuz. Peki, sınıfta

kullandığınız aferinlerin, övgülerin yüzde kaçını evde

eşinize yöneltiyorsunuz?" Çoğunluk gülümsedi, evde pek

fazla aferin vermediklerini söylediler. Bir başka gün bir

grup -çoğunluğu erkek- banka müdürüyle konuşuyordum,

benzerini onlara sordum. Şöyle dedim: "Eminim, şubede

elemanlarınızın bir sorunu olunca, onları ilgiyle, anlayışla

uzun uzun dinliyorsunuzdur. Elemanlarınıza gösterdiğiniz

bu 'anlayışlı dinleyici tavrını' evde eşinize de gösteriyor

musunuz?" "Hayır evde yorgun oluyoruz; ne dinlemeye

halimiz oluyor ne konuşmaya" dediler.

Sadece öğretmenler veya bankacılar değil, hemen herkes

benzer şekilde davranıyor galiba.

Yakınlarımıza kızmayı doğal, onları dinlemeyi,

onlara güzel şeyler söylemeyi gereksiz buluyoruz.

Labirentlerden Çıkarma Yolu

Karmaşık bir labirentteki fareye çıkış yolunu öğretmek

istiyorsak, farenin davranışlarına şekil veririz, yani hedefe

yönelik küçük adımlarından sonra küçük ödüller veririz*.

Çıkış yolunu buldurmak için iki yaklaşım daha

düşünebiliriz; ancak bunlar etkili değildir. Ceza

verebiliriz, işe yaramaz. Fareyi kendi haline bırakıp çıkışı

kendi kendine bulmasını bekleyebiliriz; bunun

gerçekleşmesi ise küçük bir ihtimaldir.

Fareye labirentin çıkışını öğretmenin en güvenli yolu,

hedefe yönelik küçük doğrularına küçük ödüller

vermektir. Aynı şey biz insanlar için de geçerli. Pek

çoğumuz, zaman zaman yaşam savaşı verirken labirentler

içinde kayboluyoruz. Labirentlerde kaybolanlara, yardım

istediklerinde rehberlik etmek, onları yüreklendirmek,

gerektiğinde küçük doğrularına küçük aferinler vermek,

bazı durumlarda onları kucaklayıp çıkarmak insanca bir iş

olsa gerek. Dünyada bunu çok güzel başaranlar var.

Sözgelişi, dünyadaki açlara, hastalara, sokak çocuklarına

yardım için labirentlere girenler var; bunlar, labirentlerin

gönüllü ve onurlu yolcularıdır. Kendilerini hayvanlara

adayanlar var; bunlar, labirentlerin gönüllü ve onurlu

yolcularıdır. Sözgelişi adsız alkolikler var; bunlar,

labirentlerden çıkmaya çalışan canlar için cansiperane

çalışan gönüllü ve onurlu yolculardır. Kat kat enkaz

altından bir can kurtarmak için canını ortaya atan bir

AKUT üyesi, labirentlerin gönüllü ve onurlu yolcusudur.

* Davranışa şekil verme denilen işlemde, pekiştirme ve söndürme peş peşe

belirli örüntülerle kullanılarak hedefe yönelik olmayan davranışlar ayıklanır,

hedefe yönelik davranışlar güçlendirilir.

Dünyadaki açlara, hastalara, hayvanlara,

sokak çocuklarına yardım için labirentlere girenler,

labirentlerin gönüllü ve onurlu yolcularıdır.

Öldürerek kazanmak yerine yaşatarak kazanmaya

çalışanlar, sizler insanlığın ak yüzlerisiniz, yüz aklarısınız.

Çocuklara Şekil Vermek

Psikolojide hayvanların davranışlarına şekil vermekten

söz ederiz. Hayvanların davranışlarına şekil vermede

kullanılan teknikleri kullanarak insanların davranışlarına

da şekil vermeye çalışmak mümkündür. Ancak bu

yaklaşım doğru olmadığı kadar işlevsel de olmaz.

Öncelikle, insanları şekillendirmeye, şartlamaya hakkımız

olup olmadığını düşünmek gerekiyor. (Aslında pek çok

insan, buna hakkı olduğuna inanıyor, bazen açıkça, bazen

örtülü biçimde insanların düşüncelerini ve davranışlarını,

kendi doğrulan doğrultusunda yönlendirmeye çalışıyor.)

ikinci olarak, insan sadece şartlanarak eğitilebilecek bir

canlı değildir. Çünkü davranışlarının arkasında karmaşık

ve güçlü bir düşünce sistemi, bir bilişsel yapı vardır.

İnsanın eğitilmesi, basit bir şartlamanın ürünü değil,

düşünce yapılarının etkilenmesine dayanan karmaşık bir

süreçtir. Bu yüzden bir psikolog hastasının davranışlarına

şekil vermek yerine onun düşüncelerini akılcı hale

getirmeye çalışır. Benzeri şekilde bir öğretmen de

öğrencilerinin tek tek davranışlarını değiştirmek yerine,

onlara eleştirel bakış tarzı kazandırmaya çalışmalı,

sistematik düşünmeyi öğretmelidir. Okullarda öğrencilere

bilginin kavranması, uygulanması, analiz ve sentez

edilmesi, değerlendirilmesi konusunda koçluk edilmeli,

öğrencilerin spontanlıkları ve yaratıcılıkları

geliştirilmelidir. Ancak burada, bunların tümünü ele

almak yerine, çocukların/insanların eğitilmelerinde

"iltifat" kavramından yola çıkarak küçük bir noktaya

değineceğim.

Çocuklarımızın belirli davranışları kazanmalarım, örneğin

odalarını toplamalarını, okulda başarılı olmalarını isteriz.

Ceza vererek bunları sağlamaya çalışmak, işe yaramayan

bir yoldur. Çocuk hedefe ulaştığında ona büyük bir ödül

vermek de, en azından her zaman işe yaramaz. Çocuğun,

asıl amaca yönelik küçük davranışlarını, belirli aralarla

ödüllendirmek en işlevsel yoldur. Örneğin, tamamen derli

toplu olunca onu ödüllendirmek yerine, küçük bir tertipli

davranışını, sözgelişi paltosunu askıya asmasını samimi

bir takdirle karşılamak daha fazla işe yarayabilir. (Tabii bu

arada ana babanın kendisi de derli toplu olmalı ve çocuğun

modelden öğrenmesine katkıda bulunmalıdır.)

Bazı babalar, çocukları, özellikle oğulları için "Benim

istediğim gibi değil. İstediğim gibi olsun, canımı alsın.

İstediğim gibi olmadı; bana böyle evlat gerekmiyor"

diyorlar. Bu tavır doğru mu?

Çocuğa rehberlik etmeden, onu istediğimiz

kalıba sokmamız pek mümkün değildir.

Çocuklarının birden bire belirli bir davranış düzeyine,

belirli bir kaliteye ulaşmasını bekleyen babaların durumu,

acemi araştırmacılara benziyor:

Labirentteki faresi için şunları söyleyen acemi bir

araştırmacı düşünelim: "Kendi kendine bulsun çıkışı. Eğer

çıkışı bulursa ona çuvalla şeker vereceğim. Bulamazsa da

bana böyle fare gerekmiyor. "

Galiba bazılarımız, bu acemi araştırmacı gibi

düşünüyoruz. Bu tavrımızla çocuklarımıza çıkış yolunu

bulduramayız. Eğer yaşam labirentleri içinde

kaybolmalarını istemiyorsak, onları tek başlarına

bırakmamalıyız, örnek/model olmalı, onlarla iletişim

kurmalıyız, küçük doğrularını ödüllendiren, onlara güzel

geribildirimler veren yetişkinler olmalı, rehberlik

etmeliyiz. Yerine göre ne yapacaklarını göstererek, küçük

ödüller vererek, yerine göre onları doğrudan

yönlendirmeden, Sokrat tarzı sorular sorarak,

deneyimlerimizi paylaşarak ufuklarını açmalı, yollarını

aydınlatmalıyız. Onların yanında, yüksek sesle sistematik

ve eleştirel düşünmeliyiz. (Tabii bunları önce biz

bilmeliyiz.)

Eğer çocuklarımızın yaşam labirentleri içinde

kaybolmalarını istemiyorsak,

onları tek başlarına bırakmamalı,

onlara örnek/model olmalı,

onlarla iletişim kurmalıyız.

Çocuklarımızı labirentlerden çıkarmak veya labirentlere

hiç girmemeleri için, onların düşünme ve davranma

tarzlarına şekil vermek mümkündür. Bunu yaparken

kullanabileceğimiz yollardan birisi de küçük doğrularına

ödül vermektir. Ancak şunu da önemle hatırlatmak

gerekir: Çocukları dışarıdan gelecek ödüllere bağımlı

kılmak da sağlıklı değildir. Çocuk küçükken dış kaynaklı

ödüller gerekli olabilir. Ancak yaşı büyüdükçe dış

kaynaklı ödüllerin yerini iç kaynaklı olanların almasında

yarar vardır. Örneğin okuyup yeni bir şey öğrendiği, bir

arkadaşına veya sokaktaki sakat bir hayvana yardım ettiği

zaman, kendinden hoşnut olmalı, bir anlamda kendi

kendine "aferin" diyebilmelidir. Vicdan gelişimi bu yolla

olur.

Maslow'un Türkçe'si

Psikolojide Maslow'un İhtiyaçlar Hiyerarşisi adı verilen

bir yapı var. Buna göre bireyin ihtiyaçları hiyerarşik bir

yapı oluşturur, sırayla giderilmesi gerekir. Eğer,

kişinin/çalışanın maddi ihtiyaçlarını karşılar, kendini

güvende hissetmesine yardımcı olursanız, çevresinden

saygı-sevgi görmesini, mensup olduğu gruba kendisini ait

hissetmesini sağlarsanız, bu kişi kendini gerçekleştirmeye

hazır demektir, kendisini gerçekleştirebilir, gelişmiş bir

insan olabilir. Bu görüşü, yani Maslow'un İhtiyaçlar

Hiyerarşisi'ni acaba şöyle özetleyebilir miyiz?

Kişiye/çalışana maddi--manevi iltifat ederseniz, o kişi

kendisine ve dünyaya iltifata hazır hale gelir.